Źródłosłów: Prawdopodobnie pożyczka z dn., por. dn. paggeln fden Mehlteig bearbeiten’ (Dannei], Altm. Wb., s. 151), Backeis 'die Teigmenge, die zu einmaligem Brotbacken nötig ist’, bäge, boye 'Bogen, Reif, Krümmung, ein gebogenes Etwas’, bagcl-bcr 'Bogen-Fesť (Doornkaat-Koolman), por. też u Dannei] a: „Paggeleiz oder Paggeleitsch ein im Hannoverschen und in den angrenzenden Dörfern der Altmark gebräuchliches aus dem Wendischen noch übrig gebliebenes Wort, das eine Art Weizenbrot in Hufeisenform bedeutet, welches bei keinem Fest
pastĕlaic'ă
n., f.
otwór piecowy
Źródłosłów: Wyraz jest rekonstruowany jako *ръśčеIiсa i zestawiany z poi. szczelina, ros. щель 'szczelina, szpara’ itd., zob. R0st s. 141, przyp. 28; Szydłowska-Cegłowa, Lud, XLVIII, s. I4ß! Polański — Sehnert, PED, s. 106; Olesch, Thesaurus, ц’ s. 722. — Niepewne. ’
prai
nfl.
przy
Źródłosłów: *pri: poi. przy, kasz. pfĕ, dl. psi, gł. pH, cz. pn, sla. pri, słe. pri, sch. pri, scs. pri, ros. при, ukr. при, br. при, z odpowiedników pozasłow. por. lit. priĕ 'bei, an, zu’, stprus. prei 4s.’, zob. Vasmer, REW, II, s. 431 (z bibliografią).
pütist
v., inf.
zmiędlić
Źródłosłów: *potepsti — z prefiksem *po- to *tepsti (zob. s.v. tipst || tist).
perĕt
v., inf.
prać
Źródłosłów: *perüi, *pere(t-o)i *pere{t-o) se, *perevbje — do ps. *рьгaIi, *pero: poi. prać, piorę, pierze 'oczyszczać z brudu bieliznę lub inną tkaninę; bić (mocno), uderzać, łomotać, okładać, trzepać’, kasz. prac, fjere 'ts.; młócić; uderzać skrzydłami; starać się, ubiegać się usilnie’, dł. pras, peru, peroś 'schlagen, jmigeln; walken; waschen (die Wäsche)’, gł. prać, pjent, pjerje 'bić, walić, okładać; prać (np. bieliznę)’, prać so 'męczyć się, dążyć do czegoś; kłócić się’, cz. prati, peru 'oczyszczać z brudu, prać; bić, walić, smagać;prażyć, mocno grzać’, sła. proť, perie 'ts.’, słe. prati, perem 'schlagen, prügeln; (die Wäsche) waschen; schlämmen; netzen; bespülen’, sch. prcUi, perem 'myć, umywać, obmywać; prać (bieliznę)’, bg. пера, перéш 'prać, opierać; bić, walić’, maced. nepe 'prać: myć’, struś, pbrati II prali, peru 'myć, prać’, ros. dial. прать, перý 'prać (bieliznę)’, ukr. прáти, перý, перéш 'ts.; smagać (o deszczu)’, br. працъ 'ts.’—Pierwotne znaczenie 'uderzać, bić’, por. już w lit. perti, perlu 'schlagen, mit dem Badequast schlagen, jemd. baden’, lot. pert 'ts.’ — Według Vaillanta, GC III, s. 210, punktem wyjścia było tu znaczenie 'deptać’, stąd 'prać bieliznę przez deptanie nogami’, następnie 'prać bijąc kijanką’, z czego dopiero wtórnie 'bić’. W takim wypadku należałoby tu także ros. dial. прать, перý 'deptać, ugniatać, gnieść’, które Vasmer, REW, II, s. 426, traktuje jako oddzielny pierwiastek i wiąże z lit. spirti, spierü 'dränge, drücke, stoße mit dem Fuß’.—Д\ polab.
perjedĕ
v., ninf.
przeżreć, przegryźć, przejeść
Źródłosłów: *perjĕde (zamiast *perjesto, por. s. v. jest), *perjedjb do ps. *perjěsti: poi. przsjesc, przeje 'wydać wszystkie posiadane pieniądze na jedzenie; spędzić czas na jedzeniu’, rzad. 'zjeść wszystko’, przestarz. 'przegryźć, zjeść od czasu do czasu; przeżreć na wskroś (zwłaszcza o rdzy)’, kasz. prejesc 'przejeść, przehulać’, prejesc są 'przejeść się’, dł. pśejěsć 'veressen, vernaschen’, psejesć se 'sich überessen, krank essen’, gł. prejesc, prejeni 'durch Essen vertun, verfressen’, cz. prejisti se, prejm se 'przejeść się’, sła. prejesť 'zużyć na jedzenie’, słe. prejesti, prejem 'durchfressen; durchätzen, durchbeizen’, sch. prejesti se, prejedem se 'przejeść się, przebrać miarę w jedzeniu’, bg. преям, прьядéш 'przejeść się, obeżreć się; przegryźć’, maced. npejaóe 'przekarmić', npejade ее przejeść się, ros. переесть, переем 'przejeść się czym’, pot. pozjadać’, przeżreć (np. o rdzy)’, ukr. nepeicmu, пвреîм zjeść wszystko; przeżreć (np. o kwasach)’, reg. 'przegryźć', >r. перaéсцi 'ts.’ — Derywat oåjest, jede (zob. s. v.), utwo- lzonj za pomocą prefiksu per-. Podobna zmiana w temacie
praes. jak w połabskim występuje także w językach sch.. bg. i maced.
perjodă
v., ninf.
przeżerać, przegryzać, przejadać
Źródłosłów: perjcdaje(tö) do *perjedati: poi. przejadać, przejadam 'wydawać wszystkie posiadane pieniądze na jedzenie; zjadać wszystko, przestarz. jeść, trochę jeść między posiłkami; przeżerać na wskroś (zwłaszcza o rdzy)*, kasz. phjadac są przejadać się', gł. prejedowac 'przejadać, przeżerać, przegryzać’, cz. prejidati se 'przejadać się’, sła. prejedaťsa 'przejadać się', słe. prejedati, prejedam 'durchfressen; durchbeißen, durchbeizen (von einer ätzenden Flüssigkeit)’, sch. prejedati se 'przejadać się, objadać się’, w scs. por. pojadali 'verzehren’, bg. пỳеяждам, aor. преядох 'przejadać się, obżerać się; przegryzać, gryźć’, ros. переедать, переедаю 'przejadać się czym; przeżerać’, pot. 'zjadać’, ukr. переìдáтu, переīдáю 'przejadać; przeżerać’, reg. 'przegryzać’. —Iterativum do perjedĕ (zob. s. v.; o iteratiwach tego typu zob. Meillet, SC, s. 300— 302, Vaillant, GC, IП, s. 359—361).
perlajĕ
v., ninf.
przelewać
Źródłosłów: perlije(io) do * perlili |( *perhjati: stpol. przelic 'przelać’, poi. współczesne przelać, przeleję 'spowodować spłynięcie płynu z jednego zbiornika do drugiego, zlać, przetoczyć; rozlać co wskutek nadmiernego nalania, lejąc przepełnić co , przestarz. 'odlać co przetapiając wyrób gotowy, przetopić , kasz. prelåc 'przelać’, dł. pśelas, pśeleju || pśeUjorn 'durch- giessen, umgiessen, anderswohin giessen; vergiessen, verschütten’, gł. preleć, preUju 'ts.; übergiessen, zu viel hinein- giessen’, cz. pfellti, pfeliji || pfelej-i 'przelać (z tynd samymi mniej więcej znaczeniami co w poi.) , sła. preliať tt>. , słe. шeШi iтЩет -durchgiesscn, Шкодае^ы,, vergiessen', «Hi prilül prüUjĕm 'przelać; polać, oblać; zalae , w *». -рм. prilijati, prflłjf 'übergiessen, limiiiessen , hg. прелея, прелееш 'przelać; przepełnić; wylać (np. o rzece); przetopie , liiaecd. прелее 'ts.’, rcs. prelüisja 'przepełnić się’, ros. перелить, перелью, перельёшь 'przelać; przetopić5, ukr. перелиты, пе- реллщ переллэш 'ts.’, br. пералíць 'ts.’- Utworzone od Hüi II Hbjati za pomocą prefiksu *per-. O oboczności Hiti II Hbjati zob. Vaillant, GO, III, s. 27ti, 291, 293 294.
permesăt
v., inf.
pomieszać, zamieszać, przemieszać
Źródłosłów: *permeśaii: poi. przemieszać 'mieszając, poruszając co przerobić, wymieszać co’, daw. także 'różnie przegradzać, przeplatać’, kasz. premesac 'przemieszać', dł. рśетёšaś 'durchmischen, durchmengen; vermischen, vermengen, verwirren’, gł. pre-mĕśeć 'przemieszać’, sła. prerniśať 'rozmieszać, przez mieszanie przerobić’, słe. prcmeśati 'durcheinander mischen; auf mischen’, rcs. premesatisja 'иметь общение’, ros. перемешать 'zmieszać; przegarnąć; pomieszać; poplątać, pomylić’, ukr. перемiшáтu 'przemieszać, rozmieszać, zmieszać; pomylić, pomieszać, poplątać’, br. перамяшáцъ 'przemieszać, rozmieszać’. — Utworzone od *тёśаii (zob. s. v. rnesət) za pomocą przedrostka *per-.
perråjĕ
v., ninf.
przekopać, przeryć
Źródłosłów: *pcrryje(to) do *perryti: poi. rzad. przeryc, przeryję 'ryjąc*, spulchniając przekopać, przejść ryjąc’, stpol. przeryc 'wskroś ryjąc przeniknąć, durchgraben, durchwühlen’ (Linde), kasz. prerec 'przekopać’, dł. pserys, pśeryju || pśeryjom 'durchgra- ben, durchwühlen, eine gewisse Strecke hindurch graben; umgraben, rajolen’, gł. preryć, preryju 'ts.’, cz. preri/ti, pre- ЩP przekopać, przez kopanie uprawić’, rzad. 'przez kopane rozdzielić, pi zen. ekspres, 'przerwać (np. mowę, roz-
j s A. pietyt, preryje (dokładnie, gruntownie) prze-
kopać', słe. prerUi, prerljem 'durchwühlen, durchstöbern’, sch. prerili, prerijem 'przekopać (w poprzek)’, ros. перерúть, перерою przekopać, skopać; przekopać w poprzek; zryć, rozkopać (wszystko); przewrócić, przetrząsnąć’, ukr. ne- рерúтu, псрерúю 4s.’, br. перарыць 'przeryć (ryjem — o zwierzętach)’. — Utworzone od *ryti (zob. s. v. raje) za pomocą przedrostka *per-.
persai
n., pl.
brzoskwinie
Źródłosłów: Pożyczka z dn. pers || pers, też pers, por. altmar. persch 'brzoskwinia', szlcz.-holszt. pers || persch m. ‘ts.’ ('Pfirsich, Prunus persica’). Podstawą dla dn. pers || pers (\\pers, perś) było śrdn. persik 'ts.', zapożyczone z kolei z łac. persica. — Końcówka plur. w połab. -ai̯ *= *-y. Mniej prawdopodobna wydaje się wr tym wypadku interpretacja formy połab. jako gen. sg. masc. (genetivus partitivus) na -ai̯ *-u, za którą się opowiadają Polański, MZ, s. 11, 17, 35 i 108 i Polański — Selinert, PED, s. 109.
perstrelĕt
v., inf.
przestrzelić
Źródłosłów: *perst:ĕliti, *perstrěljenbjb: poi. przestrzelić 'strzelając przeszyć, przedziurawić co na wylot; strzelając przerwać co (np. sznurek, drut)’, daw. też 'strzelając przenieść przez jakie miejsce’, pomor. prestreləc 'durchschießen’, dł. pśestśĕUś ts., cz. prestreUU 'strzelić dalej lub wyżej niż znajduje się cel, przeszyć strzałą’, sła. prestreliť ‘prze^szyć strzałą’, pot. przesadzić’, sie. prestreUU 'mit einan Schüsse durchbohren, durchschießen’, sch. presMiU 'przestrzelić, przebić (prze-
perü
n., n.
pióro
Źródłosłów: *pm>, »perm, *регеśa (formy dual, i plur. utworzono ana- ogicznie do tematów na *-es-, por. Lehr-Spławiński, Gram, poł., s. 184; pierwotną końcówką nom.-acc. dual. n. u tematów spółgłoskowych bylo *-i-, natomiast *-ž jest wtórne od wpływem tematów na por. s. v. paüą, przyp. 1):
som śŚГóWWУьWбГ ПaSкÓГкU ptakÓW’ odpowiadający wlo-
promierdåmi;1 2 ^ymi
z pióra eesiotrn l к * • Pisania, dawniej sporządzano gęSleg° 1uЪ íггс1пУ- P^niej metalowe, osadzone na
specjalnej obsadce’, por. także stpol. piórko u ryby 'płetwa’, poi. dial. pióro u szpulki (w kołowrotku), kasz. poro 'pióro ptasie; narzędzie do pisania, dawniej sporządzane z gęsiego pióra; końcowa, rozszerzona część wiosła zanurzona w wodzie podczas wiosłowania; płetwa ogona łososia i śledzia; część radła usypująca redliny’, dł. pero 'die einzelne Feder; die Schreibfeder’, gl. pjero 'Feder’, rybjace pjero 'Fischfloß’, cz. pero, pero 'pióro ptasie; pióro do pisania’, dial. pera, perka rybi 'płetwy’, pero 'pióro u szpulki (w kołowrotku)’, sła. pero 'pióro ptasie; pióro do pisania’, słe. pero, peręsa 'die Feder; die Spannfeder (in der Uhr, im Schloss u. dgl.); die Klinge einer Säge; der Schlüsselbart’, pl. pera 'die Radspeichen’, sch. pcro 'pióro ptasie; pióro do pisania; płetwa u ryby; sprężyna’, dial. 'pióro u szpulki (w kołowrotku)’, bg. перо 'pióro ptasie; pióro do pisania’, maced. nepo 'ts.; płetwa (u ryby)’, strus. pero 'penna’, w plur. pera 'skrzydła’, ros. перо 'pióro ptasie; pióro do pisania; płetwa (u ryby); pióro steru, pióro wiosła’, dial. 'pióro u szpulki (w kołowrotku)’, ukr. nepó 'pióro ptasie; pióro do pisania; płetwa (u ryby)’, br. пярó 'перо’. — Spoza Słowiańszczyzny por. lit. sparvas 'Flügel, Fittich’, łot. spams 'ts.’, stind. parnåm 'ts.5, awest. pardna- 'Feder’, por. Meillet, fåt., s. 238, Vasmer,
pesĕn
n., f.
pieśń
Źródłosłów: pĕstib, *phni: pol. pieśń 'krótki utwór wokalny do tekstu
poetyckiego; wiersz liryczny o różnej tematyce, przeznaczony do recytacji lub śpiewu; także: część (rozdział) poematu epickiego’, kasz. pesń 'pieśń, piosenka’, dł. pteń || pĕseń 'ts.;
sh^pęsem t&.\ sch. pjisma, rzadziej także pjesna ts.; śpiew .
sos. рé*пь Lied. Gesang’, bg. песен 4s.’, maced. песна 'ts.', í^пLS «áи* '.śniew; pieśń', ros. песня. przestarz. яčснь
ŠLГU&. уюпо ľ .
'pieśń'. ukr. яóм 'te/, br. яáгил 'ts.' — Pierwotny derywat cd *päi (zob. s. v. pot) utworzony za pomocą sufiksu -***-. por. Meiliet. Et., s. 456, SC, s. 366. — Lehr-Spławiński, Gram. poŁ. s. 35. 82. 98, 155, 176, niesłusznie rekonstruuje formę połab. jako petzn; samogłoska wstaw na między * i n podobnie jak i w innych tego rodzaju wypadkach (por. np. votĕr) nie rozwijała się jako kontvnuant pierwotnego jeru, lecz musiała powstać później i przybrała postać samogłoski zredukowanej wyższej.
pet'ai
n., m.
smoła
Źródłosłów: Z śrdn. рек n. 'smoła’.
pĕnidel'ă
n., f.
poniedziałek
Źródłosłów: ponedelja, *r-0 ponedeljo — dokładny odpowiednik znaj- . t^Hio w gł. póndźekt, por. też przy słówkowe obecnie л \ . W Przedziałek, w poniedziałki’, w innych języ-
z<łk ń} nufl^am*: Pol. poniedziałek, pomor. p*ońt-
sła tu г и TT* cz- pwuUli n., przestarz. pondelek,
V'ПđeЫ' Kłe- Vone4ěljek, sch. pvMjeljak, także ponb-
djeljnik, рouèđeoпīк,HQъ. ропeđéiыiiкъ, bg. понедé.гник, maced. уюнеòелник. .struś, рoiie/iвiьяiкъ, ros. понедельник, nkr пo- нeòíлок, Ьг. паняòзéлак.
păk
nfl.
ale, lecz
Źródłosłów: *pako: stpol. pak '(w funkcji nawiązania) zaś. tedy. więc. igitur, autem’, dł. pak 'aber, hingegen, dagegen, jedoch, hinwider: wiederum, abermals, dann aber’, gł. pak (wymawiane zwykle pa) 'aber, aber wieder, wieder einmal, denn aber’, cz. pak "potem, następnie, potem dopiero, a potem; więc. a więc, wobec tego, w takim razie: zaś. znowu; a’, prze-tarz. 'ale’, słe. pak. częściej pa 'aber; und; wieder’, w pytaniach 'denn’, sch. pak pak 'zaś, natomiast, jednak; potem’, por. też pa 'i, a’, w scs. por. paky 'wiederum, auch’, pace 'vielmehr, lieber, mehr (als)’, strus. pako. także pako. paky 'wstecz, na odwrót; znów, jeszcze; potem; a. zaś; natomiast, jednak’, ros. dial. płd.-zach. пак part. 'niby, ponoć’, ukr. пак pot. part. 'to, też, tam’, por. np. щo пак вона почу.ш 'co też (to) ona przeżyła’. — Pierwiastek ten sam co w *opako (zob. s.v. vapək).—-W języku połab. redukcja samogłoski w wyrazach jednozgłoskowych występowała tylko wtedy. jeśli miały one charakter klityczny (tj. enklityczny lub pro- klitycznv). Należy przypuszczać, że połab. pək miało taki charakter i występowało po pierwszym wyrazie akcentowanym w zdaniu podobnie jak pak w języku gł.
pic
n., m.
piec (np. chlebowy)
Źródłosłów: *peklb, *na pektb: pol. piec ni. 'urządzenie, w którym pali się ogień dla uzyskania wysokiej temperatury’, pomor. фес m. f])iec piekarski, chlebowy’, dł. pjac m. ts. , staie i dial. pec 'der Ofon; der Backofen , gł. pĕc f. ts. , cz. pec f. piec piekarski’, dial. także 'piec’, sła. pec f. 'piec’, słe. pęö f., gen. petî 'der Ofen; der Fels, das Felsenstück’, sch. pec, peci f. 'piec’, scs. реЫъ f. 'Ofen, Höhle’, bg. пещ, plur. пещи f. 'piec’, dial. 'piec piekarski, chlebowy’ (Weigand), strus. реčь f. 'ognisko; piec’, ros. печь, печи f. 'piec’, por. też русская печь 'piec* chlebowy’, ukr. пiч, пéчi f. 'piec’, br. печ f. 'piec’. — Z odpowiedników pozasłow. por. stind. palctih f. 'Kochen, gekochtes Gericht’, grec. 7гáфiс f. 'gotowanie, warzenie’.— Formacja z sufiksem *-iь utworzona od pierwiastka czasownikowego *pek-ti (zob. s. v. piet), por. Meillet, Et.., s. 276—278, Trautmann, BSW, s. 212, Vasmer, REW,
pican
n., m.
chleb, bochenek chleba
Źródłosłów: *r>pL-fei Ь^Ьл *1Jв^ь>,č substantywizacja przymiotnika ь»ъ (zol), s. v. pini9) za pomocą sufiksu *-ji Doklad-
picenă
n., f.
pieczeń, pieczone mięso, pieczyste
Źródłosłów: *pecenoje — substantywizowany imiesłów przymiotny (zob. s. v. püĕt). Co do sposobu substantywizacji por. poi. święcone n. 'tradycyjne potrawy wielkanocne, poświęcone przez księdza w Wielką Sobotę’, także 'śniadanie wielkanocne’ .
picnă
adi.
piekarski, odnoszący się do pieczenia
Źródłosłów: *pekUnoje, *pektbnoje koryto — do *рекíьпъ: gł. pecny
'piecowy', cz. pecny, częściej респí 'ts.', sła. peany 4s.\ słe. pecen 'ts.', scs. реШпъ 'ts.’, bg. dial. пéiцен, fern, пéщна 'ts.', ros. печной 'ts.', ukr. пiчнúй 'ts.\ br. пячны ts. — Deiy- wat od *pekib (zob. s. v. piv)< utworzony za pomocą sufiksu -ьп-, por. Honowska, SI\ s. 83.
iŕijiodobna wydaje się rckonstrukoja pice,,, Mniej prii-ndoi (gzvdlo\vska-Oeglowa. Lud
pict
v., inf.
piec
Źródłosłów: *pekti, *pek(to), *рečo{iь) zmiast *рeкĄiъ) z wtórnym zmiękczeniem к w c pod wpływem tematu innych osób piaes. (Lehr-Spławiński, SO, I, s. 1S7 i Gram. po-1., s. 207— ), pecenoje, *pecenoje męsbje, por. poi. piec, piekę, pie- PotWa^ać produkt żywnościowy działmiu wysokiej irofWla^UI^ ^Gtu’ mi ruszcie, rożnie, blasze lub bezpo- rzvć’ (ľa naie(''
prażyć, smażyć; silnie grzać', sła. piecť, 3. pi. praes. peĕu 'ts.', słe. рêёi, petem 'backen, braten; brennen’, sch. peci. pcccm. 'ts.’, scs. рвШ, peko 'braten, rösten’, bg. пека, печéui 'piec; grzać; opalać, wypalać’, maced. тчe 'ts.’, ros. печь, пеку, печёшь 'piec; prażyć, palić’, ukr. пектú, печý, печéiu ts.', br. пячы 'ts.'—Z odpowiedników pozasłow. por. lit. krpu, khpti 'backe', lot. cepu, cept. 'ts.' (pierwotne bałtyckie *рeкō), stind. pdcati 'kocht, backt, brät’, łac. сoquō 'koche' (±= *quequō), рог. Trautmann, BSW, s. 211, Vaillant, GO, III, s. 161—162, Vasmer, REW, II, s. 331 (z dalszą bibliografią). — Znaczenie 'braten' jest stare i dlatego objaśnienie Iienniga podane przy wyrażeniu picenə mąsi nie jest trafne, chociaż z etnograficznego punktu widzenia jest cenną informacją z zakresu sposobów przygotowywania potraw u Drzewian Połabskich.—W połab. w infinitiwie wprowadzono wtórnie spółgłoskę -t podobnie jak wT języku sła. i ukr. Por. podobną zmianę w formach ai̯səct, Het, tåyct, våvlåct (Lehr-Spławiński, Gram. poł., s. 221).
pijă
n., f.
kabat, ciepła koszula
Źródłosłów: Pożyczka z dn., por. szlez.-holszt. pie, pee, py, pi ni. i f. 'Bezeichnung für ein Kleidungsstück von verschiedener Art. Wyraz w śrdn. nie poświadczony. Na teren dn. dostał się z Holandii, por. holend, pij 'ein grober Wollstoff; grobes Tuch; Überrock aus grober Leinwand, der mit Fries gefüttert
Źródłosłów: Rost, s. 408, uważa za pożyczkę z niem., podobnie lückncr, KZ, XLЛ, s. 52, i Olesch, Dravaenopolabica, •*'i^ Jraz połab. zestawia się z takimi formami niem.,
nr и« Pink.
pin'ol
v., ninf.
katować, męczyć
Źródłosłów: Pożyczka, por. śrdn. pinigen 'peinigen, foltern’, dn. pini- gen, plnegen 'ts.’ Wyraz podciągnięto pod rodzime tematy na *-ati, *-ajo, stąd zakończenia -ol ±= *-ah, -эiaì-jĕg ±= *-ałi
pipaną
n., n.
przepiórka
Źródłosłów: Pierwotnie dźwiękonaśladowcze od charakterystycznego głosu wydawanego przy wabieniu. Por. o podobnej strukturze dźwiękowej kasz. pipon 'gąsior’, sie. piple, рiрШа 'das Hühnchen5, рíрuiiсa 41er Kiebitz’, sch. pipie, p'ipleta 'ts.’
pipă
v., ninf.
całować
Źródłosłów: Pożyczka z dn. plpen 'całować5.
pipsăk
n., m.
dudy
Źródłosłów: Z śrdn. pip-sak m. 'dudy’, por. pipen 'pfeifen’ i sak 'Sack’.
pir
nfl.
dla
Źródłosłów: *per: stpol. prze 'przez; dla, ze względu na; z powodu; za’, pomor. pH 'bezeichnet 1. die Person, für die etwas ist oder geschieht, öfters mit der Nebenbedeutung der Beschränkung: für; 2. die Sache, für die man etwas in Tausch gibt: für; 3. das, worüber etwas hinausgeht: über’, dł. pke, (law. też pŕe 'durch—hindurch, über — hinweg’, gl. ph Mia, z powodu, ze względu na, przeciwko’, sła, pre 'dla, z powodu, ze względu na, po’. — Z odpowiedników pozasłow. por. stprus. per z acc. 'über, für, durch, zu’, lit. per z асе. 'hindurch, durch, über — hinweg, während, zu, an’, łot. par, par 'ts.* (Meillet, í?Л., s. 155, Trautmann, BSW, s. 214—215, Vasnier, REW, II, s. 337—338 — z dalszą bibliografią). — Co do wyrażenia pir Ul por. poi. przeto (= prze to) 'zatem, więc’, przestarz. 'przez to, dlatego’, dł. pseto jako adv. 'dafür', jako coni. 'dessenungeachtet, trotz, dem, doch, gleichwohl; darum, denn', gł. preto 'za to, o to’, sła. prelo 'więc, zatem; dlatego, z tego powodu’.
pir-băs
nfl.
na bose nogi, na boso
Źródłosłów: *per-boso: dokładnym odpowiednikiem formalnym i znaczeniowym jest dial. plcl.-wsch.-bg. прявос 'na bose nogľ, w Razgradsku na npåeyiu — na преàбус na bosą nogę (z wtórnym chyba net), por. ponadto poi. dial. p>*yboś na bose nogi’, probvś *ts.’, probvśc || prabutć 'ts.’, bg. dial. на прябоiЁ4 ‘ts.’ Wahania w wygłosie w tej kategorii wyrazów są w językach slow. częste, por. poi. mi ukos, dial. ш ukos.
pirtągni-să
v., ninf.
wyciągnąć się, przeciągnąć się
Źródłosłów: *pertęgne(te) sł do *perłęgnoU sc, por. poi. przeciągnąć się, przeciągnie się 'przedłużyć się, przewlec się; wy piostow at się wyciągając ręce, nogi’, kasz. pŕecignoc 'przeciągnąć’, pomor. pŕecigmjv są 'sich strecken’, dł. psesegnus durchziehen, umziehen, li inüberziehen, vorbeiziehen’, pseśěgn us se 'sich dehnen, recken, strecken’, gl. pMahmß so 'przeciągnąć się, wyciągnąć się, rozciągnąć się’, ez. phtålinouii 'przeciągnąć’, sła. preiiahnuť sa 'przedłużyć się; przeciągnąć się, wyciągnąć się’, słe. pretegniU se 'seine Muskeln zu sehr anspannen, sich zu sehr anstreugen’, sch. pretegmiii 'przeważyć’, bg. претéгна, претâгнеш 'ściągnąć, skrępować (np. sznurem)’, maced. претегне 'ts.’, ros. перетянуть, перетяну, треìпянешъ 'przeciągnąć, na nowo naciągnąć, podciągnąć; ściągnąć, ścisnąć’, ukr. перетягнỳтu, перетягнỳ, першягнеш 'przeciągnąć (z jednego miejsca na drugie)’, br. перицягнỳцъ 'ts.; przeważyć’. — Z prefiksem *per- do *tęgiioii (zob. s. v. iągnǫ̇i).
pirvartĕ
v., ninf.
przewiercić
Źródłosłów: ‘penklnoje do *pervŕiUh poi. przewiercić (z otnego przemercieć pod wpływem tematu praes.),
przewierci 'wiercąc, drążąc przebić co, zrobić otwór, prze- świdiować , kasz. prevircbc 'ts.', dl. pśewcrśeś, pśetberśitn 'ts.’, gl. prewjcrćec, pruľjerći 'przekręcić’, w cz. por. prevrlati, prťvrtam 'na nowo przewiercić’, por. stez. vrteü 'wiercić’, sla. prerrtať, prevrta 'przewiercić, przebić wierceniem’, słe. prerrtati, prevHaii 'durchbohren’, ros. pot. перевертеть 'przekręcić’, ukr. перевертiтu 'ts.'—/ prefiksom pir- do *vHeti, zob. s. v. rariĕ.
Źródłosłów: Derywat od pisot (zob. s. v.) utworzony za pomocą su- fiksu -ainə ±= *-inn. O sufiksie *-ina w tej funkcji zob. Laskowski, Dorywać ja rzeczowników, II, s. 55 i 62.
pisot
v., inf.
oddawać mocz, sikać
Źródłosłów: Z śrdn. pissen 'ts.’, por. toż niem. pissen 'ts.’, ang. piss 'ts.', szwodz. pissa 'ts.', które z kolei zostały zapożyczono z frane. pisser 'ts.’, por. stfranc, pissier 'ts.', włos. pisciare fts.’ (pierwotnie dźwiękonaśladowczo, zob. Kluge, EW, s. 552; Vasmer REW, II, s. 300). — Wyraz zapożyczony także do innych języków slow., por. kasz. piśac 'oddawać mocz, siusiać’, soli. piśati 'ts.', ros. писать 'ts.’
Źródłosłów: Pożyczka, por. śrdn. plumasie 'poduszka puchowa’, szlez.-
liolszt. phimasen pi. 'Federn ani Damenhuť (z franc. plu-
mage).
plantă
n., f.
roślina
Źródłosłów: Z śrdn. plante f. 'Pflanze'.
planton'ĕ
n., n.
sadzenie
Źródłosłów: Rzeczownik odsłowny od nie zaświadczonego *planiot sadzić zapożyczonego z śrdn. planten 'ts.'
plater
n., m.
miska, półmisek
Źródłosłów: 7j śrdn. platter n. '(tiefe) Schüssel’.
platerait'ĕ
n., m.
półmisek, miseczka
Źródłosłów: Prawdopodobnie forma pi. do nie zaświadczonego sg.
plater ĕk — deminutivum od plater (zob. s. v.), utworzonego za pomocą sufiksu *-iкъ, w pi. *-iky — połab. -ai̯ľĕ. Obok tego istniała w połab. oboczna forma deminutywna platerək (zob. s. v.).
Źródłosłów: d° *plUm’ P0Г- P01- <*“•
stpol. Xnľietn, I (2.PT°tlleg0 jat za Pb«!«»1),
0ГaC (Szydlowska-Ceglowa
Lud, XLVIII, s. 40), poza tym w poi. tylko w znaczeniu przenośnym 'w dobrym stanie lub bycie zostawać; dopisywać, sprzyjać’, kasz. rzad. płuSec 'orać pługiem', cz. plouMti se 'wlec się, ciągnąć się’ (= 'iść jak za pługiem’), sła, pUzü' 'orać pługiem’, słe. рiúžiii, рìûžiт 'den Pflug lenken; pflügen; den Pflug ziehen’, sch. рI'ùžШ, рГùžгт 'orać pługiem; trzymać pług’, ros. dial. плýжить 'orać pługiem’ (Dal), ukr. dial. плýжити, плýжу 'ts.' (Hrinćenko). — Derywat denomina- tywny od *plugъ (zob. s. v. plau̯g) utworzony za pomocą sufiksu *-iti jak codĕt od cod.
plauznă
adi.
pługowy, płużny
Źródłosłów: *рЫžьпoie, *phizbnoje zelĕzo— do *рIužьпъ: poi. płnżny 'pługowy, odnoszący się do pługa’, kasz. phdm 'ts.*, gł. płuzny 'ts.5, cz. pluzni, da w. też pluźny 'ts.', sła. rzad. рiužпý 'ts.', słe. pluzen, f. рiúžпa 'ts.*, sch. рГйžпī 'ts.', ros. плужный, 'ts.', br. плýжны 'ts.*; co do wyrażenia playznə zilozii por. с-z. рiužпe zelezo, słe. рiužпo zelezje, ros. плужное железо. — Derywat przymiotnikowy od *plugo utworzony za pomocą sufiksu *-bii-. Co do pisowni Plausena itp. por. Reseka H, Röseka BB^C = rözgə, Risemesat HB, = rüzmesət — litera e w zabytkach połab. często używana była do oznaczenia dźwięczności poprzedzającej spółgłoski, zob. Polański, Polabica I, s. 113—123. Mniej prawdopodobna wydaje się rekonstrukcja połab. formy w postaci plauzend *= *plu%enoje (Szydłowska-Cegłowa, Lud, XLVIП, s. 38, Polański Sehnert, PED, s. 111), chociaż sufiks -en- *-en- był w tym języku bardzo produktywny i często występował w formacjach, w których inne języki słow. mają *-ьп-, zob. Lehr-
plåtnenĕ
adi.
płócienny
Źródłosłów: %ыLыФ^ Por- poi- rzad. У płócienny, zro-
bionv z płótna, odnoszący się do płótna kafot,ш,п •zrobionv z płótna', cz. rzad. ^»^, częstsze plateny ts., sła. рШмпŷ 'ts.'. słe. pMnęn 'ts. , sch. platnen t*. , bg. тштиён 'ts.'. maced. гuaпiнен 'ts.', strus. рoIoiьпJапуJь ts. , ros. полотняный 'ts.5. ukr. полотняный, br. тиатняны ts. Derywat przymiotnikowy od *рđiьпo. utworzony za pomocą sufiksu *-en- 'w połab. bardzo produktywnego, zob. Lehr- Spławiński. SO, VI. s. 10 i nast.), w niektórych językach słow. *-fn-. w niektorvch wreszcie *-jan-.
plåtnĕ
n., n.
płótno
Źródłosłów: poltbiw. gen. *poltbiia: pol. płótno 'tkanina lniana, konopna albo bawełniana na bieliznę, ubrania kobiece itp.% w podobnym znaczeniu kasz. pUtm, dł. plotno, gł. płótno,
, Sk‘ pWno’ 5łe' pIdt»9> sch- płótno, cs. рiaiьпо,
,trus. polohno, ros. полотнô, ukr. полотно, br. полотно. -
Źródłosłów: *рoUьпeпiкъ— derywat z sufiksem *-епiкъ =* połab. -inek. utworzony jak våkninĕk od rak nu, såklinĕk od nie zaświadczonego såklii (zob. s. v. såklinĕk. våkninĕk). Sufiks *-eпiкъ powstał z połączenia sufiksu *-iкъ z przymiotnikowym sufiksem *-en-. — Por. w podobnych znaczeniach z pokrewnymi sufiksami poi. płociennik 'handlarz płótnem; tkacz wyrabiający płótno’, pomor. płoceńńik 'Leinweber', gł. płatnik 'handlarz płótnem’, słe. platnićar 'ts.', sch. plåtitar 'ts.'
plåvĕ
v., ninf.
pleć, plewić, przesiewać, przewiewać
Źródłosłów: *pdvi(t-o) do *peh-iii: poi. plewić, phwi 'oczyszczać ziemię z chwastów, wyrywając je spośród uprawnych roślin, kasz. pleŕic, plěľi 'oddzielać plewy od ziarna . słe. pleriti, plexim (dial., częściej pUti) 'jäten, ausjäten, Lnkraut reißen , sch. plijeriti. plijevlm 'ts.’, bg. плевя, п.iевúui ts. , inaced. плеви 'ts.’ — Denominativum od *pelva (zob. s. v. plåvoi) utworzone za pomocą produktywnego w tej funkcji sufiksu *-iti (por. plauzet od plaug, codět od cod). Pierwotne znaczę nie chyba 'oddzielać plewy od ziarna’; znaczenie 'pleć’ rozwinęło się prawdopodobnie pod wpływem pokrewnego pelti, por. poi. pleć, dł. plaś, plĕju, gł. pleć, płeju, ez. pliti, ple]г.
plåvoi
n., pl.
plewy
Źródłosłów: *pehy do *pdva: pol. plewa, zwykle w pl. plewy odpadki
pozostałe po wymłóceniu zboża (drobne cząstki kłosa, osłony
ziarn); łuski obite przy łuszczeniu nasion niektórych roślin
uprawnych’, kasz. plera, zwykle w pl. pleve 'plewy’, dl.
płowy 'ts.’, płowa 'die Getreidehülse, das einzelne Spreu-
blättchen; die Spelze’, gł. pluwa, zwykle w pl. plmmj 'plewa,
plewy’, cz. plera, stare pUva, dial. pUva 'ts.’, sła. pleva,
zwykle w pl. plery 'ts.’, słe. pleva 'der Samenbalg des Getrei-
dekernes’, w pl. pleve 'die Spreu’, sch. pljeva 'ts.’, scs. pleva
'ts.’, bg. плява 'ts.', strus. polova 'słoma’, ros. полова 'plewy’,
ukr. полова 4s.’, br. палова 'ts.’—Z odpowiedników
pozasłow. por. stprus. pełwo 'Spreu’, stlit. pelüs 'ts.’, łot.
pęlus 'ts., Kaff’, pelvas 'ts.’, też pęlavas, pęlęvas 'ts.', stind.
palava- m. pl. 'Spreu’. W Słowiańszczyźnie znana jest też
postać *peleva, por. ros. dial. пелёва 'plewy’, ukr. dial.
пелéвня 'rodzaj stodoły, w której się przechowuje słomę,
plewy, siano, a także zboże’ (Hriněenko),
plesnainvĕ
adi.
spleśniały, zepsuty, stęchły
Źródłosłów: уiШгъiь: pol. da w. pldniwy 'spleśniały’, także 'mający
masc kasztanowatą, jasnogniadą, biało nakrapianą (o ko- n u), dl. plesmwy 'schimmelig (y. Brot u.a.), muffig’, gł. pUmimj ts.’, cz. plesnivi 'spleśniały т,г™™т L£
przymiotnikowy z sufiksem
*-iv-o od nie zaświadczonego w' połab. *plesnb, por. poi. plesn, kasz. plesna, dł. pUsń, gł. plĕsń, cz. plisen, sła. plesen, słe. plęsen, plęsni, sch. plijesan, pľijesni, bg. плéсен, rcs. plesnь, ros. плесень, ukr. плíсня, br. плéсня.—Znaczenie podane przez Parum Schultzego jest niedokładne: chodziło
o określenie spleśniałego czy zepsutego mięsa oraz spleśniałej zupy, nie zaś o rzeczowmik 'pleśń'. Tego rodzaju niedokładności znaczeniowe często się zdarzają w zabytkach połab., por. np. znaczenia podawane przez zayńsywaezy dla form mümi̯dlĕ, moze ťolə. — Mniej prawdopodobna chyba jest rekonstrukcja plesnaive í= *plemivo (tak Polański, Polabica
plestan
n., m.
placek, rodzaj płaskiego ciastka
Źródłosłów: *plesĕbnb — derywat od *pUskati utworzony za pomocą sufiksu *-ьпь, czasownik *pleskaU || *pleskaii nie jest zaświadczony w zabytkach połab., ale j>or. poi. plaskać 'uderzać dłonią, płaską powierzchnią w co lub po czym, uderzać czymś płaskim, wydawać odgłos plaśnięcia’, dł. plaskas 'plätschern (bes. beim Waschen der Wäsche)’, gł. pleskać 'plätschern', cz. pleskati 'uderzać z odgłosem plaskania; klaskać; płaskimi uderzeniami coś formować, nadawać czemuś kształt’, sła. plieskať 'plaskać', słe. pleskati 'platzen, klatschen, plätschern, schlagen’, sch. pljeskati 'klaskać’, scs. pleskati 'ts.’, bg. пляскам 'ts.; chlastać; pluskać’, maced. плеска 'ts.', pot. 'miesić, zagniatać (ciasto)’, strus. pleskati 'klaskać’, ros. плескать 'pluskać, chlapać, chlustać, trzepotać’, przestarz. 'klaskać', ukr. плескáтu 'plaskać, chlastać, klaskać; chlustać’, dial. 'klepać (o kowalach)’, br. пляскаць 'plaskać, uderzać płasko; klaskać’, пляскаць 'spłaszczać (żelazo); paplać, mleć językiem’. — Punktem wyjścia dla znaczenia połab. było prawdopodobnie ciasto utworzone przez gniecenie („plaskanie”), por. od tego samego czasownika też
cz dial pleskanec 'rodzaj słodkiego ciasta, placelť, por. wyżej znaczenia w cz. i maced. - Co do budowy por. prajlan ■- *ргф,,ь od *;ntsti, *Pr«l
plet'ĕpaizdĕ
n., m.
sarna
Źródłosłów: Złożenie z dn. pleckig (prawdopodobnie istniała też forma plek, por. fryz. plek 'fleckig') i rodzimego pai̯zd- ±= *pizd- (por. pai̯zdə). Końcówka -e *= *-ъ]ь. Nazwa od koloru saren, zwłaszcza młodych. Całość jest albo substantywizowanym przymiotnikiem albo przymiotnikiem użytym jako określenie saren: 'mit gepflocktem Hintern’.
plevo
n., f.
błonka na oku
Źródłosłów: *plera: poi. daw. płi-wa, płiwka 'błonka, błoneczka (np. na oczach, na białku jajka)’ (Linde), kasz. plera 'zaćma, katarakta (na oczach); świeży naskórek, cieniutka warstewka pokrywająca roślinę z zewnątrz, nabłonek’, słi. püęva ‘Regenbogenhaut im Auge’, słe. pUva 'das Augenlid’, ros. плева błona, ukr. гLiiвá, плiзка 'ts.', br. плявá 'ts.’—Z odpowiedników pozasłow. por. lit. pUxĕ 'dünne Hauť, łot. plĕre
ts’
plicĕ
n., n.
ramię, bark
Źródłosłów: *plektjb, por. formy w pozostałych językach slow.: poi. plecy pl., stpol. piece u. 'tylna strona tułowia od ramion do pasa, zwłaszcza górna część, barki, łopatki, kark’, kasz. piece 'ts/, dial. pomor. plec f. 'Schulter’, dł. płaco 'der Oberarm (rząd.), das Oberbein; die Lende, die Iveule; der Schinken’, gl. pleco 'ts.’, cz. рiес f., rzadziej piece 'tylna strona tułowia nad łopatkami’, sła. рiесе n. cts.’, słe. piece n. 'die Schulter’, sch. piece n., także plcca pl. n., pleci pl. f. 'ts.’, scs. pleSte n. 'ts.’, bg. плéщu, także плещи pl. 'ts.’, maced. плеки 'ts.’, strus. pleĕe 'ramię, bark’, ros. плечо 'ts.’, pl. плечи 'barki, plecy’, ukr. пльчé 'ramię, bark’, br. плячó 'ts.’—Rekonstrukcję *płektjc uzasadnia się zestawieniem z takimi formami, jak ros. подоплёка 'podszewka’, ros. dial. ôелоплёкий 'o białym grzbiecie (o ptaku)’ (Dal), zob. Vasmer, RE\Y, II, s. 371 z dalszymi nawiązaniami i bibliografią.
plitenĕ
n., n.
płot
Źródłosłów: Zakończenie -cne zamiast -inĕ pod wpływem form ptc. praet. pass., zob. Lehr-Spławiński, SO, I, s. 190—191.
*płetehbje. *pletenbje okpto — subst, verb. do *plesti, *pleU (zob s. v. plitĕ). Chodziło o czynność plecenia płotów koszowych, zob. Szydłowska-Ceglowa, Lud, XLЛ III, s. 154
Źródłosłów: nXmr, cz. plělåli, częściej рìíiáU - iterativnn, ůо рIШ, w sh nor pletavaf'ts.’, poza tym tylko z pizedio-stkann,
por ‘poi. dl. <*'*««> sch- też
o»»««. ros. оплетать, nkr. oпмтáтu, br. опляпшць. —
\ľ рúHЬ te»o tvpu bezprzedrostkowe iterativa są częste, por. pľosojĕ, brezďoje, raisojĕ. W połab. formie spodziewalibyśmy się o w miejsce *e przed przednio językom ą t\\ ardą, samogłoska i dostała się pod wpływem tematu praes., por. Lehr-Spławiński, Gram. poł., s. 127, przyp. 1, oraz s. 223, przyp. 1 (jednak nieco inaczej).
plogo
n., f.
plaga, klęska
Źródłosłów: Z śrdn. plage f. 'klęska, plaga’.
plogol
v., ninf.
męczyć, dręczyć
Źródłosłów: Z śrdn. plagen 'męczyć, dręczyć’.
ploxtă
n., f.
płachta, prześcieradło, obrus, serweta
Źródłosłów: *pl(iyota: pol. płachta 'duży płat grubego płótna lub innego materiału służący najczęściej do przykrywania, okrywania kogo, czego (np. jako chusta, prześcieradło, plandeka), a także do noszenia w* nim trawy, zielska, ziarna itp.’, kasz. płayta 'płachta, prześcieradło’, dł. płachta 'Allgem. groblei- nenes Tuch; insb. das Bettuch, das Säetuch, das grosse Grastuch’, gł. płachta 'ts.', także 'żagiel', cz. płachta 'duży płat grubego płótna służący do różnych celów, najczęściej do przykrywania; żagiel’, dial. moraw. 'płótno służące jako prześcieradło, obrus’, sła. płachta 'większy kawałek grubszej tkaniny, płótna, na brzegach obrębiony; żagiel’, słe. plåhta 'die Plaehe; eine grobe Decke oder Tuch oder grober Leinwand; das Segeltuch; das Tischtuch’, sch. płahta 'płachta, prześcieradło’, ros. плáхта przestarz. 'zgrzebna odzież, wło- siennica’, dial. 'chustka na głowrę przetykana złotem; spódnica’, ukr. плáхìпa 'rodzaj spódnicy; rodzaj chłopskiej odzieży wierzchniej; rodzaj chustki na głowę’, br. плáхта 'ts., co w ros.' — O dalszych nawiązaniach zob. Vasmer, REW, II, s. 367 (z bibliografią).
Źródłosłów: *plaχbtvica — derywat deminutywny od *plaχbta (zob. s. v. ploχtə), utworzony za pomocą sufiksu *-ica i rozszerzony następnie o -v- pod wpływem produktywnych w połab. fonn na -vai̯ćə, por. np. måsvai̯ćə, piisvai̯ćə. \N innych językach słow. występują formy sprowadzające się do *plaχotica: dł. płachśica 'das gewöhnliche Grastuch’, dial. das weisse Trauei- tuch der Frauen’, gł. płachćica, częściej płachćiika lniana chustka (łużycki strój ludowy)’, cz. płachticka demin. do 7 ifi/j.n ‘nviła nłachta; chustka na głowę', №2-Иeтe I-lache; die Samenhant (testa)’, de- niimitivum do plahta, sch. plåhlwa płachetka .
plokăt
v., inf.
płakać
Źródłosłów: płakali, * płaco, *płace(to), *plakah: poi. płakać, płaczę 'wylewać, ronić łzy, głośno szlochać, łkać; biadać, lamentować, ubolewać nad kim, nad czym, desperować po kim, po czym’, daw. 'opłakiwać kogo, co, żałować kogo, czego’, w tych samych podstawowych znaczeniach kasz. płakać, płace, dł. płakas, płacu || płacom, gł. płakać, płacu, cz. pła- kaii, plam II рiáči, sła. plakat, plaće, słe. plakat.i, placem || płii- kam, sch. plakati, placem, scs. kati, płaco, bg. плача, плáчеш, ros. плакать, плачу, ukr. плакаты, плачу, br. плáкицъ. — Z odpowiedników pozasłow. por. lit. płakti, plaku 'schlage, peitsche’, grec. -'/У^аса (*=*plaki̯ö) 'uderzam, rażę’, łac. рiапдō, plangere 'bić, uderzać’, poet, w pass. 'bić się w piersi przy gwałtownym żalu, smutku’, plangere lub płangi 'płacząc i narzekając tłuc sobie piersi, załamywać ręce’, goc. faiflokun' 'sie betrauerten’. Pierwotne znaczenie w słowiańskim 'bić się w piersi z żalu’, por. Trautmann, BSW, s. 222, Л asmer, REW, II, s. 364-365 (z dalszą bibliografią).
plost
n., m.
włóka, łan
Źródłosłów: *plasiъ: stpol. płast 'płat wrosku pszczelego z miodem’, 'plaster miodu’, gł. płast 'ts.', cz. piast 'cienka spoista warstwa; plaster miodu’, sła. plast 'płat włosku pszczelego’, słe. plast 'die Schichte; der Heuschwaden; der Grünsaaten- schimmel unter dem Schnee’, sch. pläst, piasta 'stóg, sterta (np. siana)’, bg. пласт 'warstwa, pokład’, strus. plasU 'cienka warstwa’, ros. пласт 'warstwa, pokład, skiba’, dial. też 'резаный дерн', 'murawa, łąka’, 'печорье’, por. też wyrażenie пласты поднять 'orać ugór’, ukr. пласт 'warstwa, pokład’, br. пласт 'ts.'—Samo płost w połab. oznaczało najprawdopodobniej miarę pola ('włóka, łan’, niem. 'Hufe’); znaczenie to nie zostało wprawdzie zaświadczone bezpośrednio, ale pośrednio wynika z derywatu plostnek 'właściciel jednej włóki pola’ (zob. s. v.). Punktem wyjścia dla znaczenia połab. było zapewne 'warstwa pola, kawałek pola’, por. zwłaszcza znaczenia w ros. dial. — Z odpowiedników poza- słow. por. lit. plaMaka, plaśtaka 'flache Hand, Handbreite , prawdopodobnie ten sam rdzeń co w *plosko, *рIaśкъ (zob. Vasmer, REW, II, s. 365—366 o dalszych nawiązaniach
etymologicznych).
Źródłosłów: *рIаśiьпiìi'ъ — derywat od plost (zob. s. v.), ut^orzonj za
37
Słownik etymol. jęz. Drzewian
pomocą produktywnego w połab. sufiksu -něk, imv manrněk, gloznĕk, a zwłaszcza polüvnĕk 'posiadacz poł włoki pola .
plotĕ
v., ninf.
kosztować, być wartym
Źródłosłów: *plaU(U) do *platiti: pol. płacić, płacę 'dawać pieniądze jako należność za pracę lub towar; wynagradzać w pieniądzach (także w naturze), uiszczać dług, podatek itp.; odwzajemniać się, odpłacać’, stpol. także 'mieć pewną wartość, kosztować, valere, pretium habere’, kasz. płacec, płaci 'płacić; kosztować, stanowić wartość pieniężną’, dł. płaśiś, płasim 'zahlen’, gł. płaćić, płaću 'płacić; kosztować; być ważnym, mieć ważność; uchodzić za co’, cz. platiti, platim 'ts.’, sła. platif, plati 'ts.’, słe. platiti, platim 'zahlen’, sch. platiti, plåtlm 'płacić, odpłacać’, w scs. por. оiърIaШi, otbpla- stę 'vergelten’, bg. платя, платúм 'zapłacić, odpłacić’, maced. плати ts. , strus. platiti, рiaёu 'płacić’, ros. платить, плйчý 'płacić, odpłacać’, ukr. платúти, плачу 'ts.’, br. плацíцъ 'ts.’ — Pierwotne denominativum od * piata 'płaca, zapłata’, por. nP- gł- Płata ts.’, sch. piata 'ts.’, bg. плата, ros. плата 'ts.3, por. także w tym samym znaczeniu słe. piat, cz. piat, sła. piat. Pozostaje w związku z *platb 'kwałek płótna’, ponieważ u dawnych Słowian płótno służyło jako środek płatniczy,
Źródłosłów: *ploUvica, *plotovicĕ — pierwotne deminutivum do *ploty} *ploUve, por. poi. płocica, częściej płoć, płotka 'Rutilus rutilus’ pospolita ryba z rodziny karpiowatych’, kasz. płotka 'ts.', dł. płośica 'ts.', gł. płoćica 'ts.', cz. plotice 'ts.', sła. plotica ts. , ros. плотва, dial. także плотвица, плотица, плотичка itp.
'ts.', ukr. плотва, плотúця, плотвúчка 'ts.', br. плóтка 'ts.'
pl'aust'ă
n., m.
bluszcz
Źródłosłów: *plju§öa do *pljuścb : sch. płjust 'bluszcz', ros. плющ 'ts.’, ukr. плющ 'ts.’, też блющ 'ts.’ —W innych językach słow. w tym znaczeniu występuje forma z nagłosem dźwięcznym, por. poi. bluszcz, dł. Ыušć, także blüć, gł. bhiśiå, słe. ЪЦúšб, w sch. obok płjust także bij ust 'roślina wijąca się jak winna latorośl, taminek’, por. też ros. stare блющ 'bluszcz’. — Formy te prawdopodobnie pozostają w związku z *phvati, *pljujo i *blbvati, *bljujo, por. Strekelj, AfslPh XXVII, s. 64—65, Brückner, SE, s. 30, Sławski, Słownik et., I, s. 35, Vasmer, REW, II, s. 378 (z dalszą bibliografią).
pl'ųsăt
v., inf.
tańczyć
Źródłosłów: *plęsati, *plęse(t-o), *płęsaje(to), *płęśo(U), *plęsajo(tó), *plęsah, por. poi. pląsać, pląsam przestarz., dziś zwykle żart obi. 'tańczyć, hasać’, da w. 'łopotać, trzepotać’, cz. płesati, płesam książkowe 'głośno przejawiać radość, wykrzykiwać z radości, radować się’, przestarz. 'tańczyć', żartobl. 'brać udział w zabawie tanecznej, w tańcu’, sła. plesať, płesa 'przejawiać wielką radość, radować się’, słe. plęsati, рЦśет 'tanzen’, sch. plesati, pleśem 'tańczyć’, przestarz. 'deptać’, bg. dial. плéшa 'tańczyć’ (Mladenov, EPR, s. 429), scs. plęsati, płęśo 'tanzen’, strus. płęsati, płęso 'tańczyć’, ros. плясать, тыяшý 'ts.; skakać’.—Z odpowiedników pozasknv. por. stlit. plenśti 'tanzen, frohlocken’, dial. płęśti 'lärmen, toben’
podăji-să
v., ninf.
padać (o deszczu)
Źródłosłów: *padaje(tb) sc do *padüti : poi. padać, padam 'cadere, decidere’, stpol. por. także padać się 'rozpadać się, pękać’, por. też pada 'o deszczu, śniegu’, kasz. padac, padå 'padać’ (także o opadach atmosferycznych), dł. padas, padam 'fallen; stürzen’, por. też āešć pada || se pada albo to se pada 'es regnet’, gł. padać, padam 'padać, upadać (też o opadach atmosferycznych)’, cz. padati, padam 'padać, upadać, opadać’, sła, padat', pada 'ts.’, słe, padati, padam 'fallen, sinken, stürzen; ausfallen; umfallen’, sch. padati, padam 4s.’, scs. padati, padajo 'fallen, zugrunde gehen’, bg. пáдам 'padać, upadać, spadać, wypadać, zapadać’, strus. padati, padaju 'padać; rzucać się; popadać’, też padati sę 'padać’, ros. пáдать, падаю 'padać, spadać, wypadać, upadać, podupadać’, ukr. пáдати, падаю 'ts.’, br. пáдацъ 'padać’, pot. 'biegać, przepadać za czym, pragnąć czego’.
Źródłosłów: pajmna ^ S;V' V<^ąli) : PoL PW^zyna,
sła. pamćina słe ' PaWCУпa, gł. pawöina, cz. pavvMna.,
’ ' /j пaяджuнa, maced. пaJaжинa,
pojąk — pol 545
strus. paucina у paoĕina у pajuĕina, ros. dial. паучúна, literackie паутина (z wtórnym t przez kontaminację z путина, zob. Vasmer, REW, II, s. 32o—326), ukr. павутúна, dial. паву чина, br. павуцíна. — Derywat od *paokb || *pajok-0, utworzony za pomocą sufiksu *-шa, zob. Meillet, fåt., s. 451.
pojąk
n., m.
pająk
Źródłosłów: *pajokb *= *pa-Qko : pol. pająk, kasz. pajk, dł. pawk, gł. pawk, cz. pavouk, sła. pavuk, słe. pajek, pävok, sch. pauk, bg. пáяк, maced. паJак, ros. паук, dial. także павoк, павкá, ukr. павýк, br. павýк.—Prefiks pa- i rdzeń *ok-ö, prapo- krewne z łac. uncus adi. 'zakrzywiony', s. m. 'hak’, ancus 'mający krzywe ramię’, stind. anka- m. 'Biegung, Haken’, mika- n. 'Biegung, Krümmung’, grec. бухоę 'zakrzywienie, hak’ (Vasmer, REW, II, s. 325 z dalszą bibliografią). — Oboczność *pagk-o || *pajokb, w niektórych językach też *pa- vgko, spowodowana jest chwiejnością w traktowaniu protetycznego j i v przed samogłoską (o protezie w slow. por. np. Vaillant, GC, I, s. 178—187).
pol
n., m.
pal, kół
Źródłosłów: Z śrdn. pål m. Pfahl.
polcă
n., n.
palec, paluszek
Źródłosłów: *palbcę: pomor. pojUą deminutivum do póle 'palec’. — Deminutivum do *pahcb (zob. s. v. poləc).
Źródłosłów: *рaUсь, *mahjb pahcb, *vdik-0jb рaiьсь, *śeгđыiъ)ъ pa- hcb, *(trmvne z dn.) pahcb, *pahce: pol. pałec 'końcowa, pałeczkowata część ręki lub stopy człowieka i niektórych zwierząt, będąca narządem chwytnym i narządem zmysłu czucia’, kasz. pałec, także pałc, pałc 'ts.’, dł. pałc 'ts.’, gł. pałc 'wielki palec u ręki lub u nogi, kciuk’, cz. palec 'ts.', sła. pałec 'ts.’, słe. palec 'ts.’, sch. pałac, palca, także pałac 'ts.', cs. pahcb, bg. пáлец 'ts.', ros. палец, пальца 'palec’, ukr. пáлець, пáльця 'ts.’, br. пáлец, пальца 'ts.'—Dalsze nawiązania niepewne, zob. Vasmer, REW, II, s. 305 (z dalszą bibliografią).
Źródłosłów: *parina — z sufiksem *-ina do *pam (zob. s.v. poro)-
Punktem wyjścia było zapewne znaczenie 'grzyb parzący , por. także w innych językach nazwę tego grzyba utworzoną od parzenia, palenia: poi. żagiew, niein. Zunder (por. zilnden
porenă
adi.
brudny, zabłocony błotnisty
Źródłosłów: *p arena ja lub może *p areno je — derywat przymiotnikowy utworzony za pomocą sufiksu *-en- od *para (zob. g, v.Ł poro). — Rost, s. 410 (sł.), niesłusznie rekonstruuje
póme.
porg
n., m.
próg, przycieś
Źródłosłów: *porg-0, *poqi: pol. próg 'poprzeczna, dolna część futryny
drzwiowej, wystająca nad poziom podłogi’, w tym samym
podstawowym znaczeniu kasz. prog, dł. prog, gł. próh,
cz. prah, prahv, sła. prali, słe. prag, pråga, sch. ргад, scs.
prago, bg. праг, maced. праг, ros. порог, ukr. пoрíг, порога,
br. парóг.
porx
n., m.
purchawka
Źródłosłów:
poro
n., f.
błoto, bagno, brud, kał
Źródłosłów: POl:ľ„^"ľi iiZ'ч-iaЮ W stanie lotnym, tworzące щ „odcLs parowania cieczy Inl. ciul stałych; tchnienie dech', Itpol. 'opar. wyziew, vapor; dech. oddech, tchn.e.ne , kasz. w1; Oddech', dl. para Mer Ktrassenschnmtz, htrassen-
kof der Moder-, stdl. 'der Dampf, «1. para 'para, wyziew, opať, ez. påra 'ts.', sla. para 'ts.\ sie. para, także par 'die Ausdünstung, der Dunst; der Dampf; die Thierseele’, sch. para 'para; doch’. bg. napa 'para, opary, wyziew’, inaeed. napa 4s.’, strus. paro 'para, mgła; oddech’, ros. nap para, opary; ugór, odłóg’, ukr. napa para, opai\\ , bi. пáро, ts. , por. także poi. dial. pary 'błoto nie zamarzające’, sp a rżysko 4s.’, cz. oparelisko rts.’, stdl. pari&ćo 'der Pfuhľ, ukr. dial. вiдпарь 'nie zarastające i nie zamarzające miejsce na błocie’ (llrinćcnko). — O dalszych nawiązaniach zob. Meillet, f5t., s. 255, Vasmtr, REW, II, s. 313 (z blibliografią).
Źródłosłów: *porśbne)ioje, *po)'Ś‘b)ie)iojc reśeto— do *porśb)ienb(jb): gl. p rośny 'dotyczący kurzu; zakurzony’, cz. praśny 'ts.’, sła. praśny 'ts.’, słe. prdśen 'ts.’, sch. prdśan 'zakurzony, zapylony’, bg. прáшен 'ts.', ros. dial. поротной 'dotyczący kurzu’, ukr. порошнúй 'zakurzony, pełen kurzu’.—Derywat przymiotnikowy utworzony od *porχb (zob. s. v. porχ) za pomocą sufiksu *-ьпeп-.
posmą
n., n.
pasmo nici, wiązka nici
Źródłosłów: *pasmę, *pasmena—forma wtórna, powstała pod wpływem tematów na *-(*, *-ene do pierwotnego *pasmo, poi. poi. pasmo 'pewna liczba włókien lub nici podłużnie ułożonych, długością do siebie przylegających; układ rzeez> przypominający wstęgę, pas itp.’, kasz. pasmo pasmo , dł. pasmo 'das Gebiiul Garn oder Zwirn oder Seide’, gł. pasmo ■pasmo; pęk; strefa; pas; zgraja, banda , cz pasmo ts. , L ptm* 'te.', Sie. pasmo 'eine bestimmte Anzahl Garnfäden auf dem Haspel, das ^ lcdel, das Gebinde, die Ъ i ze , sch pasmo -pasmo, moteť, bg. пáсмó 'ts.', maced. пасмо •ts’ ros пáсяo 'jedna z części (różnych w różnych regionach), na które dzieli się motck przędzy; kosmyk’, ukr. пáсмо 'pasmo; pas; snop (np. światła)’, br. пáсма f. 'pasmo; jęk; kosmyk'. — Z odpowiedników pozasłow. por. lit. puösms, pvosmis 'Zaunschicht zw. zwei Pfosten, Halm von einem Knoten zum anderen', o innych nawiązaniach zob. Vasmci, REW, II, s. 320 (z bibliografią).
post
v., inf.
paść
Źródłosłów: *pasti, *раśe(iъ): pol. paść, pasę ‘umożliwiać bydłu, owcom, świniom itp. nakarmienie się, wypędzając je na pastwisko, łąkę, pole lub do lasu i pilnując, pascere; dawać jedzenie, karmić (szczególnie zwierzęta domowre)’, kasz. pasc, pase 'pilnować bydła, owiec* itp., paść’, dł. paść, pasu 'weiden, hüten’, gł. pasc, pase 'ts.’, cz. pasii, pasu 'j>aść; czatować, śledzić’, przestarz. 'strzec, pilnować’, sła. past, pasie 'paść; podziwiać, z zamiłowaniem patrzeć; strzec, pilnować’, słe.
Źródłosłów: *pastyrbniko, por. poi. pasterz (i=*pastyrb), stpol. też pastyrz 'ten, kto pilnuje pasącego się bydła, owiec, świń’ itp., w tym samym znaczeniu kasz. pastur, pastår, pastef, dł. pa-
styŕ, gł. pastyr, cz. pastyr, sła. pastier, słe. pastir, sch. pastir, scs. pastyŕb, bg. пастúр, maced. książk. wcmup, ros. prze- starz. пастырь, ukr. przestarz. пáстир, br. cerk. пáстыр. Co do dalszych nawiązań zob. Vasmer, REW, II, s. 322 (z bibliografią).— W połab. wyraz poszerzono o produktywny sufiks ze znaczeniem agentywnym -пёк *-пiкъ, zob. Szydłowska* Cegłowa, Lud, XLVIП, s. 79. — Co do pisowni przez ss zamiast st zob. Lehr-Spławiński, Gram. poł., s. 99, przyp. 1. Mniej prawdopodobne wydaje się odczytanie zapisów połab. jako posårnĕk *pasorbniko (pod wpływem bardzo produktywnych w połab. formacji na -ar || -ər]
postvaistĕ
n., n.
pastwisko
Źródłosłów: *pastvisĕe (obok formacji z pokrewnym sufiksem *past- visko), por. poi. pastwisko 'miejsce porośnięte trawą, na
którym się pasą zwierzęta domowe’, stpol. także pastwiszeze, kasz. pastvisko, dial. płn. pastviśće 'ts.', dł. pastwUćo ts., gł. pastwiśćo 'ts.’, cz. pastvisko, pastviśt& 'ts., sła. pastvisko 'ts.’, por. też w tym samym znaczeniu słe. pasUĕe, sch. pasiśte, ros. пастбище. — Forma *pastmśěe || *pastvisko jest derywatem od *pastva (pob pastwa, dł. pastwa itd.) utwoizo nym za pomocą sufiksu *-išče || *-isko. Ze względu na brak odpowiedników w innych językach słow. mniej piaw o podobne wydaje się odczytanie zapisu Parum Schultzego
jako postmićə — •paelviea, ale por. scs. paslńna 'pastwisko',
pot
n., m.
kopyto (nierozdwojone)
Źródłosłów: Pożyczka z dn., por. szlez.-holszt. poot m. i f. 'łapa', holend. pool m. 'ts.', por. też śrdn. pote f. 'Pfote, Tatze’. Co do przeniesienia znaczenia z 'łapa’ na 'kopyto' por. w niem. Klaue 'szpon, pazur, racica, kopyto rozdwojone’, pot. 'łapa’.
potåi
n., f.
kopyto rozdwojone, racica
Źródłosłów: Pożyczka z dn., może dokonana niezależnie od pot (zob. s. v.). Punktem wyjścia mogła tu być dn. forma na -e, por. śrdn. pote, którą podciągnięto pod rodzime tematy na *-й-, stąd końcówka w nom. sg. -åi̯. O zapożyczaniu niem. rzeczowników zakończonych ria -c do połabskiego w takiej postaci zob. Polański, Zasady..., s. 44—48 oraz MZ, s. 48—50. — Być może, iż pożyczkę w tej postaci na skutek względów znaczeniowych i formalnych potraktowano potem jako pl. ('kopyto rozdwojone’ -> 'kopyta’) i dorobiono do niej wtórnie singulativum pot. Nie jest jednak wykluczone, że zapis Hcnniga Pot-áу reprezentuje formę
pluralną do pot, które byłoby pożyczką z dn. formy zakończonej na spółgłoskę.
potot
v., inf.
sadzić, szczepić, zaszczepiać
Źródłosłów: z йiчiп. polen, polten,palen 'pflanzen’. Czasownik podciągnięto pod rodzime tematy na *-«li, *-aj,,, stąd zakończenie шi. -ot *-ah.
pöd
n., m.
palenisko
Źródłosłów: *po(lb: poi. dial. pod, podelc, pójd 'strych; część młyna’
pöddonĕ
adi.
oddany
Źródłosłów: Zapis Henniga można interpretować bądź jako wierną
rejestrację formy pödonĕ ^*podanbjb bądź też jako niedokładne oddanie formy pöddonĕ poddanbjb (z uproszczeniem geminaty dd w d), por. poi. podany ptc. praet, pass. od podać oraz poddany ptc. praet. pass. od poddać, w użyciu przymiotnikowym 'zależny od woli pana, władcy; o chłopie: pańszczyźniany’, dł. pódaś, ptc, praet, pass. podany 'hin- geben, darreichen, hinlagen, verleihen’, poddany 'untergeben, untertan’, gł. podać, ptc. praet. pass. podany 'podać, dostarczyć’, poddany 'poddany, podległy; uniżony, oddany’, cz. podany ptc, praet. pass. do podati 'podać, przedłożyć, dostarczyć; oddać’, poddany 'poddany, podległy; oddany, uniżony’, sła, podany, ptc. praet. pass. do podať 'podać, dostarczyć, przedłożyć’, poddany 'poddany, podległy; oddany, uniżony’, słe. podati se 'sich ergeben’, podanost 'die Ergebenheit’, sch. podan 'poddany’, w bg. por. пóданик 'poddany, obywatel’, maced. przestarz. поданик 'ts.’, strus. podati 'podać, dać, oddać’, ros. подать 'podać, dać’, подданный 'poddany’, ukr. подáтu 'podać, dać’, пiддáний 'poddany’, br. падáць 'podać', паддáны 'poddany'. — Mniej prawdopodobne wydaje się odczytanie zapisu Henniga w postaci pĕdone z redukcją samogłoskową w pierwszej sylabie (jak Polański — Sehnert, PED, s. 109).
pödraug
n., m.
towarzysz, pomocnik
Źródłosłów: *P°đпдъ\CZ- ?oЫ + рođгидъ der Nächste,
ahrte, der andere , strns. рođгщъ 'inny, drugi; bliźni; t»!
pöl
oo7
warzysz', ros. подруга 'przyjaciółka, koleżanka’, dial. także подруг 'kolega, przyjaciel’, ukr. reg. подруг 'towarzysz,
przyjaciel; mąż’, br. dial. подрýжже 'towarzyszka, żona’.
Z prefiksem po- do *drugb (zob. s. v. drang), — Mniej prawdopodobna wydaje się rekonstrukcja z redukcją samogłoski w pierwszej sylabie pedravg (jak u Polańskiego — Sehnerta PED, s. 109).
pöl
n., m.
pół, połowa
Źródłosłów: *poh, *polo (fiiUľ-a (pożyczka, zob. s. x.gühl), polo koldy,
*poh luba (zol)', s. v. IаiЬ), *poh Ша, *рoìъ-Шo (kalka niemieckiego Halbjahr), *poh mil-i (pożyczka, zob. s. v. maiľo), *poh nokte, *poh pun-a (pożyczka, zob. s. v раин , рцп),
•рЫь Iđп-у (pożyczka, zob. s. v. M,»], ^
„or poi. pól 'połowa czego, jedna z (hvn równych części', kasz. poi 'ts.', dl. p51, połowa', maced. пол 'pleć; pół, połowa’, strus. poh 'pól, połowa; strona; płeć , ros пoл 'płeć’, w złożeniach 'pól’, ukr. nie 'pół, połowa’, br. пол 'płeć’, por. też палова, палавiнa 'połowa*. — Dalsze nawiązania niepewne, zob. Vasmer, REW , II, s. 390 (z bibliografią). —Co do wyrażenia no pəlai̯ *= *na poły por. poi. na poły 'w połowie, do połowy; prawie że’, sła. napoly 'na pół, w połowie’, słe. po poli 'ts.’, strus. na poły 'na pół, po połowie’ (Lorentz, ZfslPh, I, s. 57—58; Rost, s. 34, przyp. 7, niesłusznie zapis Pfeffingera Nupalói wiąże z wyrażeniem Henniga nopalni = nopəlni).
pölåt
n., f.
połeć
Źródłosłów: *pohtb: poi. połeć, połcia m. 'duży kawał słoniny lub mięsa; płat słoniny lub tłustego mięsa z całego boku zwierzęcia’, dł. połs m. 'die Speckseite, die Speckschwarte’, gł. poić, pisane także przez poU m. 'słonina, połeć’, cz. poli, p0Uu m. 'djugi, szeroki pas wieprzowego tłuszczu, słoniny’, sła, p?dl, PolUi m. dłuzszy (zwykle i szerszy) pas słoniny przezna- (•zony do wędzenia, bok’, sic. pZłl, poili ť. 'die’ Ilant arn lebendigen Leibe; die Carnation; der Boden eines geblümten
|CUge8; strus. pohU U poloh || poloh 'kawałek, warstwa’, ros. ud. тлoшììпóлшI 'potowa mięHa Zllbit,,g0
oku tini"‘ľn ľT [' 'd"Ży кяWîкк "l«..iny z całego
( Iimćenko), br. dial. поуць, пóỳцi f. 'p,',! даi,
poł kaczki; połowa wieprzowej słoniny wycięta wzdłuż' (No- soviě). — Pierwotny derywat od *polb (zob. s.v. poi) z .Su- fiksem *-ъIь utworzony jak *пoдгЛь (zob. s. v. niiďět), zob Vasmer, REW, II, s. 398 (z dalszą bibliografią).
pölni
n., n.
południe
Źródłosłów: *poiъđмibje lub może *рoЫыie, *na pclulbnbje, por. poi. pdudnic 'połowa, środek dnia; jedna z czterech stron świata przeciwstawna do północy’, kasz. palne 'obiad; pora obiadowa, południc; strona południowa’, dł. połdno, zwykle polno n. 'der Mittag’, gł. połdnjo, pohijo 'ts.; der Siulen', cz. polcdnc n. 'pora obiadowa’, przestarz. 'strona południowa’, słe. poldne n. 'der Mittag’, scłi. poet. plådne n. 'ts.’, scs. por. polndbne adv. 'mittags’, рoiuđьпь 'Mittag’, bg. плáдне 'pora obiadowa', lud. też 'obiad; strona południowa’, maced. пладие 'pera obiadowa’ (o formach płd.słow. zob. Brückner, SE, s. 430 s. v. połeć), rcs. pladbnije 'meridies’, strus. polu db-wi je, poludenije 'pora obiadowa; strona południowa’, por. także ros. полдень 'pora obiadowa’, ukr. твдень ts.; strona południowa’, sła. jioldcn, poldna 'środek dnia , br. пóŷдзень, пóỳдия 'ts.; strona południowa’. — Pierwotnie wyraz złożony z *pol- i *dbn- (zob. s. v. pot, dan) z sufiksem *-bje.
W wyrażeniu no-pəlni redukcja o w ə nastąpiła pod wpl\- wem poprzedzającego przyimka, por. podobne pöl ale нo-
pəl ai̯.
pölst'örne
n., pl.
półbuty, półbuciki
Źródłosłów: *polwkwbvf — złożenie z *pnh (zob. s. v. pot) ě »*<»»»«
(zob. s. sťörne).
pöltaiste
n., pl.
stłuczka, kawałki stłuczonego naczynia
Źródłosłów: Rost, s. 149, przyp. 8, wiąże z dn. i fryz. palt, palte
'Stück, Splitter’, por. też śrdn. palte 'Lappen, Happen, Stück’, i transkrybuje palteiste (s. 406), ale ze względu na identyczną pisownię jak pol 'pół’ bardziej prawdopodobna wydaje się rekonstrukcja z samogłoską o w pierwszej sylabie.
Źródłosłów: *polovbiiikö: poi. połownik 'rolnik uprawiający cudze pole i oddający połowę uzyskiwanego plonu właścicielowi; w dawr- nej Polsce: kmieć posiadający o połowę mniej gruntów niż inni kmiecie (zwykle: około połowy włóki)’, sch. polovnzk człowiek obrabiający cudze pole z warunkiem oddania właścicielowi połowy plonu z niego’, ros. dial. половник, także половйнщик ts. , половинщик też 'половинньш хозяин в деле, обороте, торговле, предприятии’; da w. 'лолутягловый, хозяин полудворка, половинного усада, и несущий полподати’ (Dal), por. też pomor. p»ołoi6ńik 'Arbeitsgehilfe, welcher die Hälfte des Ertrages als Lohn erhält’, słe. polovnUar 41er Halb-
liufner’. —Derywat od nie zaświadczonego w połab. *połova utworzony za pomocą sufiksu *-nik-0.
Źródłosłów: *posluśaii, *posluśoj(t5, *posiиśaiъ: dł. posłuśaś, posłuśam 'słuchać; być posłusznym’, słe. posiiiśati, poslńśam 'słuchać (uważnie); być posłusznym’, sch. poshiśati, posluśdm posłuchać, usłuchać; wysłuchac’, scs. poslnśati, poshiśajo an- liören, gehorchen’, bg. пoслушам posłuchac; posłuchać trochę’, macecl. пoслуша 'posłuchać, usłuchać , stiu.s. poslu śati, posłuśaju 'ts.', także 'słuchać’, ros. послушать, послушаю 'posłuchać, wysłuchać; posłuchac, i^łuchać , pci. też poi. posłuchać, posłucham 'spędzie pewien czas słuchając poddać się czyjejś woli’, ponicr. dok. anliorcn,
zuhören; gehorchen’, cz. postciieliatu posłom '«*" PO“ “<> wvsluchać; posłuchać, usluehae , sla. poi m ta s. .
sprowadzające się do " *' í,oмшкп d°
formy *posłuśati, zob. Vaillant, (χ(., .
pöslol
v., ninf.
posłać
Źródłosłów: íШ' ™пìaIъ. *рośгIаIг Vьпъ do *posdati: poi. posiać 'wyprą- wić delegować; przekazać co za czyim pośrednictwem do ko ero do jakiego miejsca’, kasz. posłać 'posłać', gł. posłać
pöstil
n., f.
łóżko, posłanie
Źródłosłów: *posteh: poi. pościel 'poduszki, kołdra, pierzyna itp., zwykle wraz z bielizną; bielizna pościelowa; miejsce, na którym się śpi, łóżko, posłanie’, kasz. posceł 'pościeľ (w znaczeniu 'poduszki, pierzyna itd.’), pomor. pvoscĕl 'das Bett- zeug, Bett; streu; Lager’, cz. posteł 'łóżko, posłanie5, sła.
posteľ 'ts.', üc. póstelj 'ts.', strus. postełb 4s.', ros. постель ts.', ukr. пóстiль, пóстелi 'ts.', br. пасцéлъ 'ts.'
pöstil'ă
n., f.
łóżko, posłanie
Źródłosłów: *ро Щa, *posteljQ: tasz. poscda (t ,ko w
n Tгia ’**•'>d'- dial- Ä 'das Beľt
die Bettstelle, das Bettgestell ans Holz", sie. vÖstelL '.il*
Bett, sch. poslelja 'ts.’, scs. postela 'Lager, Bett’, bg. постéля pościel; posianie , maced. постелa 4,.’, strns. postelja 'pościel, lozko , ros. dial. постéля 'ts.’, ukr. постеля 'ts ’ _ Derywat od Чф, *Stdati, utworzony za pomocą sufiksu
*-ja- (Meillet, Ш., s. 398). Występuje też w obocznej postaci *posteh, zob. s. v. pöstil.
pövųz
n., m.
pawąz
Źródłosłów: *p0VQZo II *pavoz-o, por. pol. pawąz, stpol. też po-wąz 'drąg służący do przyciskania od góry siana, snopów zboża itp. w czasie transportu drabiniastym wozem’, kasz. povgz ts., cz. dial. pavuz 'ts.’, sła. pavuz 'ts.’, słe. povoz, povoza das Band, die Binde’, ukr. dial. zakarpac. пáвуз, пáвз, пауз 'pawąz’ (Dzendzelivśkyj, LA, П, mapa 214); wj stępuje też w formie żeńskiej * povoza || *pavgza oraz w obocznej
postaci z wokalizmem ę *povęzb || *рaщźъ, *povęza || *pa- vęza, por. cz. pavuza, pavem 'pawąz’, sła. dial. pavuza 'ts.’,
słe. povoza 'das Band; der Verband’, kasz. dial. pavoz^ pawąz’. — Stary derywat od *vęzati 'wiązać' w znaczeniu wiązadło, coś, co służy do wiązania, do pizj wiązj wania . stacią pierwotną jest *pavozo, postacie z pre P*,
wstah pod wpływem czasownika »pmzaU.
wpływ czasownika widoczny jest w postaciach z wokal.z
обв
mem « w rdzenin. Co do oboczności w prefiksie pa- || po- por. *ртюIЫ \\ *pomlka (Moillot, Ёí., »• -•> )•
Źródłosłów: *pok(ďica — formacja z sufiksem *-o.vica od dzwięko-
naśladowczcgo pok- {punk-i), imitującego dźwięki wydawane irzez niektóre gatunki żab, per. poi. kumkać 'o żabie: wydawać głos’, kumka, kumak 'gatunek żaby, której samiec wydaje charakterystyczny głośny dźwięk’, gł. kunkaćlo żabie: wydawać głos’, cz. kunkati || kufikati 'ts.', кийка 'żaba’. Prawdopodobnie i w połab. istniał nie zaświadczony w zabytkach czasownik dźwiękonaśladowTzy *pǫ̇kət {*рuпкэíЛ), por. analogiczne z punktu widsenia słowotwórczego blinskə- raićd 'huśtawka’ od blinskət ‘huśtać’.
pųp
n., m.
pępek
Źródłosłów: popo: stpol. pęp 'blizna na środku brzucha pozostała po odpadnięciu pępowiny’, w poi. współczesnym per. pępek 'ts.’, kasz. pąp 'guz skórny wypełniony kaszowatą treścią, kaszak; workowate rozszerzenie górnej części przełyku u niektórych ptaków, służące za zbiornik przyjętego pokarmu, wole; pa- gore , pąpk pępek; żołądek drobiu; złośliwie o dziecku uro- zonjm poza małżeństwem, lub ЛV ególe o dziecku, zwłaszcza
w* °ľ°11 ’ 1JOmC1‘ V([ī> '^‘abel; die abwärts gekehrte runde 'ein o-ifľ'4 ZU^mtIldtn Monds', pąpk 'Nabel; ein Pilz’, dial.
arLe PL ’ ?utterPik’- <«• P«P 'Nabeli jede nabel- und Gänson UDg’ • ;Ubcr d№ Haut; die KnosPe; der Iii'mer- lagen , g . p.Up 'pąk, pączek; pępek; podwyższę-
__ 5(у
nie, wzniesienie' ez. pupek ’т>еГ, po,, też pupen, rzadziej pup pączek , sła. pupok 'pępek’, por. też риреň .pączek' słe. pop Knospe, bąbel, sch. рûрак 'pępek', por. też pfip
pąk, pączek, bg. m,n 'pępek; pępowina’, maced. папок pępek , strus. рирг 'umbilicus; pączek’, ros. nyn. пут'i ■pępek’, пупок 'ts.’, ukr. nyn 'pępek’, br. nyn 'ts.’- Por.
w tym samym znaczeniu ze spółgłoską dźwięczną lit. bdmba pępek . Dalej zestawia się. z lit. piwpti, pampstii 'aufdunseiť, parnplys ‘Diekbauch’, jnmpuras 'Knospe’, łot, pämpi 'schwellen’, pcmpis 'Schmerbauch’. Nazwa 'pępek’ prawdopodobnie od nabrzmienia, napęcznienia.
pųt
n., m.
droga, gościniec
Źródłosłów: VeгÜьпъiь рoiь, *HгoкьJь poU, *турaIгaпъ]ь рoiь, *VУткъ)ь ШÜ *Ыъ poCa, *пa potu: stpol. р<Ф 'droga’, dl. рт, puåa vr™ Pfaď.'nor. tez г рта 'aus dem Wege’, na ршu 'auf
'Weg; Bann; Jtioute; rteise , вил. put, jß»
gościniec; podróż’, scs. рoiь m. 'Weg’, bg. mm 'ts.; podróż’, strus. putb 'ts.’, ros. путь, nymit masc. 'ts.’, ukr. путь, nymi fern, 'ts.', br. пуць, пуцi masc. droga’. — Pierwotne masc. — Z odpowiedników^ pozasłow. por. sanskr. påntbah masc. 'Pfad, Weg, Bahn’, stprus. pintis 'Weg', łac. pons, pontis masc. 'Brücke, Steg, PrtigelwTg', grec*. tcovto? masc. 'morze; droga morska’, zob. Brückner, ES, s. 401, Meillet, Et., s. 262, Machek, ES, s. 387, Vasmer, REW, II, s. 469 (z dalszą bibliografią). — Pierwotnie deklinacja na *-г-; w połab. podobnie jak wt językach łuż. rzeczowrnik ten jak i inne masculina tej deklinacji został przeniesiony do tematów na zob. Lehr-Spławiński, Gram. poł., s. 177— 178.
prading
n., m.
kazanie
Źródłosłów: ozjczka z dn., por. śrdn. predwge 'kazanie'.
Źródłosłów: Derywat od biivot (zob. s. v.) utworzony za pomocą prefiksu prai —*pri-\ redukcja o — ə w ostatniej sylabie w związku z przejściem tego czasownika do kategorii trój - zgłoskowców. O zjawiskach tego rodzaju zob. Kuryłowicz,
Źródłosłów: *prilbbbje — derywat z sufiksem *-i,je do wyrażenia przy- imkowego *pri hbĕ 'przy łbie’. Nazwa pochodzi stąd, że jarzmo to przywiązywane było do rogów zwierzęcia, a więc ..przy łbie” (zol). Szydlowska-Ceglowa, 1. с.). Brak dokładnych odpowiedników w innych językach słow., ale por. poi. przyłbica hełm z żelazną ruchomą zasłoną opuszczaną, na twarz, stanowiący część uzbrojenia rycerza w XIV—XVII w., tprowadza z pierwotnego *pred-łbice,
CГ'п4! I101"!’ ‘ K°1,p£'n>!' rekonstruują z przyimkiem
prailüzål-să
v., ninf.
przyzwyczaić się, przywyknąć
Źródłosłów: *pnloMh sĕ do *2>riMüi, por. p0l. przyłożyć 'zbliżyć co
ł,ł,j ifL/jyAwfyuxa-ic się, przywyknąć
pomor. phMəe 'anlegcn, ansetzcn, auflegen’, dł. рéiЫуé bin/ul(gen, beilegen, beifügen; auflegen; anlegcn, anwen- den’, por. też nałoży ś se 'sich einrichten, sich gewöhnen’, gl. рHЫić 'dołożyć; dołączyć’, por. też пaiožić so 'urządzić się; przyzwyczaić się’, cz. pnlożiU 'przyłożyć; dołożyć; przypisać’, sła. priłożit 'ts.’, słe. priłożUi 'dazulegen, beilegen; beisteuern; anwenden; andichten’, sch. prilożiii 'przyłączyć, załączyć’, scs. prilożiii 'zusetzen, zulegen, geben, stärken, liinzufügen, vergleichen’, pnlo&iti sę 'sich hängen an, sich anpassen’, bg. прилóжа 'dołączyć, przedłożyć; zastosować’, maced. приложи 'ts.*, strus. ргiIožiU'dodać, dołączyć; powtórzyć’, prilożiii sja 'oddać się czemu; przyłączyć się; przystosować się’, ros. приложûть 'przyłożyć; dołożyć; zastosować’, ukr. приложúтгi 'ts.’, por. także приложùтися 'przyłożyć się do czego, zabrać się do czego’, br. прылажыць 'przyłożyć; zastosować’. — Znaczenie 'przyzwyczaić się’ rozwinęło się poprzez 'dopasować się, dostosować się’.
praim'ortĕ
adi.
odziedziczony po czyjejś śmierci
Źródłosłów: *ргiтíiъ}ь do *ргiтеHi, *рггты.o.. stpol. ркутюeб 'przypaść po czyjej śmierci’, pomor. phmfio 'abmagern; zuster- ben, als Erbschaft zufallen', por. w tym samym znaczeniu też z prefiksem na..: dl. navirlś, częściej namŕeś 'dureh jemandes Sterben erhalten, erben, ererben’, gl. namrěc ts. , sch. nåmrijeti 'pozostawić w spuściznie po swojej sintern .
W dotychczasowych opracowaniach znaczenie połab. wyrazu livlo błędnie podawane jako 'zmarły’, zol», np. Kost,
prairüstĕ
v., ninf.
przyrosnąć
Źródłosłów: *priroste(t-o) z ps. *priorsti, *priorstg, por. pol. przyróść,
częściej przyrosnąć 'rosnąc powiększyć swoją wysokość, szerokość, objętość; powiększyć się; rosnąc przystać trwale do czego, zrosnąć się’, dł. pśirosć, pśirost.u 'anwachsen, Zuwachsen, wachsend zunehmen’, gł. pnwsć, prirostu 'ts.’, cz. pn- rusti, prirostu ‘ts.’, sła. prirasť, prirastie 'ts.’, słe, priråsU, prirastem 'ts.’, sch. prirasü, priråstěm 'ts.’, bg. прирастá, npupacměui 'ts.’, maced. npupacme 'ts.’, w strus. por. prirosU 'przyrost’, ros. прирастú, прирасту 'przyrosnąć, zrosnąć się z czym’, ukr. приростú, приросту fts.; powiększyć się rosnąc’,
br. прырасцí 'ts.’
praiskăt
v., inf.
związać, przywiązać
Źródłosłów: formacja utworzona z prefiksu *pri- i czasownika *s-0kaü, por. cz. skati ' łączyć przez kręcenie kilku
„TľľVT111, (”sP°j°vat kroucenim několik piizi dohro-
ľľľL: a'.PГTaГZ- strus. SъкаU, skati 'сучить,
nrzez skr’ ľ08‘ > CKaтЪ Ш’ in* 'skr?cać (nitkę), łączyć вая, крутя^^пa ^ ccy4fTb> простить, спускать сви-
lizmem u dł* 7 mota^ (I>a-1), por. też z woka-
« dł. SиШ Stricke bz. Zwirn drehen, spulen, zwir-
Prai̯stopĕt ~г-0
- ») I o
nen', pśisukaś 'noch hinzuspulen, hinzuzwirnen; anspulen anzwirnen’, gł. шкаć 'robić węzły (supły); wiązać, przywiązywać; (o powroźnikach, tkaczach) kręcić, skręcać', stpol. sukać obracać, nawijać nici' (Brückner, SE, s. 525), cz. sou- kati m. in. 'wytwarzać co przez zwijanie, kręcenie’, sła. sń- JcciV 'ts.’, słe. sukati 'drehen, zwirnen’, por. też prisukati 'drehend an atwas anfügen, andrehen’, sch. sukati 'skręcać, zwijać nici’, bg. dial. сукам || сýча 'zusammendrehen, wirtein, zwirnen; drehen, aufwickeln (mit dem Spulrad), spulen (Weigand), maced. суче || сука 'ts.’, ros. сучúть, dial. сукáтъ 'skręcać, skręcać nitkę’, ukr. сукúтu 'ts.’, br. сукàць rts.’—Wokalizm pełny (tj. u) reprezentuje dawny temat praes., wrokalizm zredukowany (tj. ъ) pochodzi z pierwotnego tematu inf., zob. Vaillant, GC, III, s. 309 i 315. — Z odpowiedników pozasłow. per. lit, suku, sukti 'drehe’, lot. stikt 'ts.' (Briickner, 1. c., Macliek, ES, s. 446, Vasmer II, s. 634 — 635 z dalszą bibliografia).
praistovĕt
v., inf.
wynająć
Źródłosłów: *pristaviti: poi. przystawić 'umieścić co bliżej, przysunąć;
przestarz. 'dobudować do czego’, daw. 'wyznaczyć kogo do czego, dostarczyć kogo lub co, dodać’, kasz. prestavic 'dostarczyć’, pomor. phstavic 'hinzustellen; heranstellen, dł. pśistajiś 'hinzustellen, ergänzen, beifügen, hinzufugen, beisetzen; mieten' (Swjela), gl. pHslajii 'przystawią załączyć; angażować, wynająć, zatrudnić’, cz. phstamh przystawić; dostarczyć', sla. pristaviť 'przystawić, zblizyć; postawić na ogni«’, sic. ргШЫU 'hinzustellen; Ьш*uЪ»ueщ hinzufügen; anstücken’, sch. piislamtt przystawić, zastawić, nastawić (kolacji)’, scs. ргШШ 'hinzustelhm, dazus ehen,
anfstellen, annähern’, bg. «/>«., 'dosztukować, nadstawie,
39*
nrzvstawi^, -7 . ,
przydzielić’, dial. 'postawić do pilnowania , ukr. npucmaeumu 'przystawić; nastawić (do gotowania); dostarczyć, dial.
także 'postawić do roboty’, br. прыстâвiць 'przystawić, przyłożyć’.—Formacja utworzona z prefiksu *pri- i czasownika *staviti (zob. s. v. stovĕ). W połab. chodziło prawdopodobnie o znaczenie 'wynająć do pracy’ podobnie jak w językach łuż., bg. ('zgodzić parobka, służącego’), por. też takie znaczenia w językach słow., jak 'wyznaczyć do czego’, 'rozkazać’ itp. Punktem wyjścia było zapewne znaczenie 'postawić do roboty’.
praitör
v., ninf.
przymknąć
Źródłosłów: *priivori — imperat. do *prüvoriti: sła. pritvoriť 'przymknąć, trochę zamknąć (np. drzwi, okno, oczy)’, sch. pH- tvoriti domknąć, przymknąć (drzwi); uwięzić’, bg. пỳитвóря przymknąć’, ros. притворить 'ts.’—Formacja utworzona z pi efiksu *pvi- i czasownika *tvoriii, który powstał wtórnie w wyniku błędnej dekompozycji czasownika *ot-voriti =± *o-tvoriti (zob. s.v. vitor) (Vaillant, GC, III, s 426) — Znaczenie w połab. było podobnie jak i w innych językach sow. zapewne także przymknąć’ (stąd odpowiedniki zna-
W^ЮW}e U. anmac^en i fzumachen’), bo 'zamknąć’ SуVгuГ °i z& P°m°cą czasownika zomåknǫ̇t (zob. s.v.).
liraivåmĕ
pm^nta a’ LUd’ XLVI11’ *• 145> nieprzekonująco Przypisuje czasownikowi połab. znaczenie 'otworzyć’.
dokonano w ™ n fuzyoiera (lub może jako
praivåmĕ
v., ninf.
wzrastać, przybierać
Źródłosłów: *jjrivbjbme(tb) — z prefiksem *pri- do *Vojbme(to), zob. s. v. våst; co do znaczenia por. poi. przybrać 'o wodzie, rzece itp.: powiększyć się, wzrosnąć', dl. pśibraś 'ts.', gł. pH- brać 'ts.', sła, pribrať'ts.', słe. pribrati 'zunehmen (z. B. an Milch, von Kühen)’, ros. прибрать m. in. przestarz. 'dobrać'; pod względem budowy por. pomor. phvztc 'noch hinzunehmen’, dł. pśiwzcś 'hinzunehmen’, gl. priwzać 'ts.’, cz. przestarz. privziti 'ts.'
praivązą
v., ninf.
przywiązać
Źródłosłów: *privęzo (względnie *privęź
praivobĕt
v., inf.
przywabić
Źródłosłów: *privabiti: poi. przywabić 'przynęcić, wabiąc sprowadzić’,
w tym samym podstawowym znaczeniu pomor. phvabic, dł. pśiwabiś, gł. priwabić, cz. privdbiti, sła. privåbü, słe. pri- mbiti, sch. privåbiti, bg. привáбя (Weigand), strus. privabiti, ros. привáбитъ (Dal), ukr. привáбити, br. прывáбiць. / pie- fiksom *pri- do *vabi1i, zob. s. v. vobenĕ.
praizad
v., ninf.
poczekać
Źródłosłów: *prizbdi — imperat. do *prihdati, por. ros. dial. при-
ждатьсяf надоесть дожидаться’, ponadto por. bez prefiksu stpol. zdać 'czekać, oczekiwać, wyglądać’, kasz. Mae s. , cz. książk. idåti 'ts.', sla. idaf 'ts.', sie. Ш «"bew^hd., vor sich liinl.riitend dasitzen, hocken oder liegen, kai n, warten, lauern', scs. SыШi 'warten, erwarten, ьПaь.
, ,• Viinere expectare’, z prefiksem pri- ale z innym
wokľlizmem pkmti 'oczekiwać, czekać' ros. ждать'cze-
kac, oczekiwać', ukr. ждáтu 'ts. , br■ ofw ů od’
p^iedników pozaslow. por. ht. 9шЫщ gmU beehren, verlangen’, stprns. gěide 'czekają', stwn. i srwn. gtt Habgier, Geiz- (Trautmann, BSW, s. 82, Brückner SE в. 663, Ma- cliek, ES, s. 591, Vasmer, ЕЕ W, I, s. 413 z dalszą, biblio-
prądan
n., m.
wrzeciono
Źródłosłów: *prędbnjb — substantywizacja przymiotnika *prędbm za pomocą sufiksu *-jb. Budowa jak piean. Sam przymiotnik w połab. nie zaświadczony, ale por. poi. przędny 'o włóknie, wełnie itp.: nadający się do przędzenia, łatwy do przędzenia’, dł. pśĕďny 'das Spinnen betreffend’, cz. pvadmj || phclny 'ts.’, sła, priadny 'dający się prząść’.
prądenĕ
n., n.
motek, pasmo przędzy
Źródłosłów: dziJąf (zwykle «ľt"“ ' P°!' przestarZ- V'Zфioпo 'kilka-
'przędza; cienka nić do^™ 1ľZ?diiy’ motek’, kasz. рЩuiю
’ ka mi d0 WУг»Ьu sieci, w ogóle cienki, mocny,
ľl 'T “
O i i
mięty zwitek przędzy', sła. pra- deno ts. , słe. prędeno 'das gesponnene Garn, die Gam- strähne’, strus. prjadeno 'przędza, przędziwo’, ros. dial. прядено ts. (Dal). — Substantywizowana forma ptc. praet. pass. do *pręsti, *prędo, zob. s. v. prądĕ.
prądenă
n., f.
workowate zakończenie sieci gromadzące złowione ryby, matnia
Źródłosłów: *prędena — zapewne substantywizowane ptc. praet. pass. ЛV formie żeńskiej; punktem wyjścia mogło być wyrażenie *prędena sĕtb 'sieć przędzona’. Co do znaczenia por. także
w dł. pśeźeno 'das Netzwerk’.
Por. prądenĕ.
prądĕ
v., ninf.
prząść
Źródłosłów: 'Mtl) do W* И- p™**’ ^“Zie ргźет?ЬиM!
pię((e\io) uu r v I nitkę Z przędziwa
włókno na nici, wysnuwając i skręcając ę
vraďə — prąslen
ЭiO -—i1
za pomocą kołowrotka, wrzeciona itp ; wyrabiać przędzť, ľtvm samym podstawowym znaczeniu kasz. presc pn* т-ēгe dl. Ä pśedu I! påĕdom, gł. prasę, predze, ez. Pristi, vŕede sła. priasť. pradie, słe. pręsli, prędem, sch. prestt, pńdĕm, scs. prejti, Pr(do, bg. пр*дá, предéш, maced. предс, strus. prjasti, prjadK, ros. прясть, прядỳ, ukr. прясти, прядý,
br прáсцi. 7j odpowiedników pozasłow. por. lit. spren-
dźin, spręsti. 'eine Spanne messen, umspannen’, łot, spricht, spriht 'spannen, strecken’, zob. Trautmann, BSW, s. 278, Vasmer, REW II. s. 455 (z dalszą bibliografią).
Por. ai̯prąst.
prąd'ă
n., f.
prządka
Źródłosłów: *prędbja—z sufiksem *-bja do *pręsti, *prędQĕ, brak dokładnego odpowiednika w innych językach słow., ale por. pokre wne *prędhja: sch. prelja, ros. dial. прялъя 'prządka’; w tym samym znaczeniu por. także słe. ргеđiса, sła. pHadka, poi- prządka, ukr. прядка {— *prędica [! *prędoka) co do budowy zob. Trubaěev, RT, s. 94).
prąslen
n., m.
przęślik
Źródłosłów: *pręslem (\\*pręslenb): stpol. przęślen 'motowidło’, dł. dial. pśesłeu (literackie pśedin) 'der Spinnwirtel, Spindel- wirteľ, gł. рШeп 'ts.', cz. presłm 'ciężkie kółeczko na wrzecionie działające jako koło rozpędowe’, sła. preslen 'ts.’, słe. preühn 'der Spinnrocken’, bg. прéшлен 'przęślik, pierścień nakładany na wrzeciono’, maced. преiuлен 'ts.', ros. прясленьj пряслен 'ts.', br. пряслен 'ts.', por. też sch. prśljen 'przęślik'. — Pierwotnie derywat od *pręsło z sufiksem *-епь, budowa jak *р'рiеi\ъ od *phU (zob. s. v. parstin), por. Mach ek, ES, s. 402. Co do znaczeń por. Trubaćev, RT, s. 94—95.
pren'ă
adi.
przedni, wczesny
Źródłosłów: *perdbnjaja, ^ .znajdlljąCy .i« na
niem., zob. s. v.), pui. i— г gt oL 'poprze-
rzodzie, z przodu, шшe8ZCZ0?}đ ^iejszv’, pomor. predni, zający co, pierwszy, upraei:n ’ ^ z przodu’, dł. pieni
także рřéпi 'znajdujący się ^ P . 'pierwszy', prĕde-y
(także pŕedny) 'ts*i I,IerWhZ* \ sjrzedni’, przestarz. 'po- 'przedni; pierwotny , c/- Iй
z niem., zob. s. *.), Por* 1 f T)rzodu’, stpol. poprze-
1 • .V Tiierwszv’, sła. predni 'przedni', słe. prędnji nrzedzając}, pier „i nrědvii ‘przedni* «r
•ts - poprzedzający, pierwszy, fcth. pud,) p tdni scs.
р Шь 'ts.; Pierwszy', bg.прéàeн'Ы. maced. npeöeu u:, ft™s vereLiji, 'ts.', ros. пeрéòнuu przedni, dial. także •poprzedni’, ukr. юрéàнiй 'przedni’, dial. takzo poprzedni, nierwszY’, br. пярэòнi 'przedni’. - Derywat przymiotmkowy od *pmh (zob. s. v. prid) utworzony za pomocą sufiksu *-ъщь, por. Jleillet, ЁL, s. 381.-Co do wyrażeń preńə zmməmond (to ostatnie utworzone na wzór złożeń niem.) por. Heydzianka-Piłatowa, RPTNO, VIII, 1957—58, s. 60— «7. i Polański, ES, XXI, s. 176—1T8. Por. też Kost, s. 35, przyp. 15 (nieco inaczej).
prepict
v., inf.
smażyć, przysmażać
Źródłosłów: *perpekU: poi. przepiec ‘zanadto wypiec; dokładnie wypiec', stpol. ‘ujjiec’, pomor. prepec ‘durchbacken, durch- braten; übermäßig backen, braten, verbrennen lassen', dł. pśepjac 'ts.', cz. phpeci 'zanadto wypiec; przypiec’, sła. prepiecť dobrze upiec’, słe. prepćći 'durch und durch backen oder braten, durchbacken, durch braten; umbacken, umbraten; zu sehr backen oder braten’, prepeći ‘wypiec na wskroś’, i os. перепечь przepiec (nadmiernie); wypiec (wszystko)’, dial. także dopiec, dokończyć pieczenia’, ukr. перепектú ts. ^ W jgłosowe -/ w połab. wtórne podobnie jak w ciisəct, nct, tanct (zob. Lehr-Spławiński, Gram. poł., s. 221). "
Por. piet, ’
presek
n., m.
sad
Źródłosłów: *регśёкъ (|; *pers€kay. pol. przesiek, częściej przesieka 'droga w lesie powstała przez wyrąbanie drzew; pas lasu, pola itp., na którym została wycięta roślinność’, pomor. presek, częściej presĕka 'Durchhau, durchgehauener Weg, Wildbahn’, słe. presłk 'der Durchhieb; der Durchschnitt; der Durchhau (im Forstwesen)’, prteeka 'eine durchgehauene, gelichtete Strecke im Walde, der Durchhau; die Hecke, lebendiger Zaun (besonders im Felde); ein Graben zur Ansammlung von Wasser, z. B. in Weingärten’, maced. пресек 'przekrój’, пресека 'antyki i na, siodło (geolog.) . ros. dial. пересек, пгресека 'przekrój, przecięcie. Piei- wotnie nomen actionis do *persekti względnie *persekati, por. słe. presćkati 'durchhacken, durchschneiden , ros^ перьсéчь, пересекать 'rozciąć, rozcinać, przerąbać’ ltd. Najblizsze połabskiemu są znaczenia w słe.; punktem wyjścia dla znaczenia połab. było zapewne ‘wyrąb’ - 'ogrodzenie - wu .
prăstöră
n., f.
ambona, kazalnica
Źródłosłów: *la prostorc do * prostor ъ: poi. przestwór (z wtórnym w i prze- zamiast pro-, zob. Brückner, SE, s. 443) książk. 'szeroka, rozległa przestrzeń; nieograniczona powierzchnia lub rozciągająca się nad nią atmosfera’, stdł. pśestwor 'der Raunť, cz. prostor, także f. prostora 'przestwór; przestrzeń, zakres’, słe. prostor 'der Raum; der Platz; die Räumlichkeit’, dial. także prestor'ts.’, scli. prostor 'ts.’, bg. простор 'przestwór, przestrzeń; swoboda, wolność’, lud. 'napięty sznur, drążek do wieszania bielizny’, maced. простор 'przestwór; przestrzeń; wolność, swoboda’, strus. proston 'ts.’, ros. простор 'ts.’, ukr. npócmip 'ts.’, br. npacmóp 'ts.’ — Rzeczownik z wokalizmem -o- obok czasownika *prosterti, por. Meillet, Et., s. 222. — Znaczenie 'ambona’ wr połab. prawdopodobnie pod wpływem dn. predikstol. (zob. s. v. praχtstail), por. Rost, s. 410 s. v. pråstor. Brlickner jednak niesłusznie kwestionuje rodzimość wyrazu połab. (ZfslPh, VII, s. 51). — Z odpowiedników pozasłow. por. stind. prastarah 'Streu,
pricnĕ
adi.
poprzeczny
Źródłosłów: *рeгсьпъ)ь, •регiпщ Wŕi, *peri:bnoje (
przeceny poprzeczny; przeciwny', pomor. pMrt -ń %'' tez ргečпo, droga dl. pfecy 'quer vorliegend, querliegend quer gl. ргéiпу poprzeczny', cz. Pт,ý 4s„ leżącv w pol
przek, na krzyz , sła. pneĕny 'ts.’, słe. pręěnji 'ts’ — Dery wat przymiotnikowy od *perk-0, *per1cy (zob. s< v> . ‘
utworzony za pomocą sufiksu *-bn-.
prid
nfl.
przed
Źródłosłów: *регđъ: etymologię i odpowiedniki zob. s. v. pa)ed. Nieregularny rozwój fonetyczny dlatego, że proklityka
Źródłosłów: НепШеiегьW. sie. 'podwieczorek - formacja
z sufiksem »-»*» od wyrażenia przyimlcowego *рeгůь veSer- jej,, lub może *perd-o te&romt; budowa jak pndjauzainək (zob s v.). Por. w tym samym znaczeniu o zbliżonej budowie poi ."podwieczorek, kasz. рođяeéôгк, ukr. пiдвечíрок. Por.
też poi. przedwieczor 'pora przed nadejściem wieczoru', kasz. predvecör 'ts.', gł. predwjecor 'przeddzień', cz. pred- vecer 'ts.5, rzadziej 'przedwieczor', sła. predmcer 'ts.’— W połab. widoczny jest wpływ rzeczownika eerə 'wczoraj’ (zob. s. v.) z redukcją sylaby *vb.
pridĕbedĕ
n., n.
śniadanie
Źródłosłów: *perd(o)obedbje: poi. przedobiedzie rzad. 'pora przed obiadem’, sła. predobedie 'ts.’, por. także poi. rzad. przedobiadek 'posiłek przed obiadem, najczęściej w poŁudnie’, sła. rzad.
predobed 'ts.’, słe. predobedie 'ts.', bg. прьдóдед 'przedpołudnie’.
Budowa jak prai̯låbĕ, piiďörĕ (zob. s. v.).
Źródłosłów: *perdojuzin-okb — formacja utworzona od wyrażenia przy- lm ow ego perdó jimnojf) za pomocą sufiksu *-ъкъ, budowa
a (zo^- s- v.). Por. o pokrewnej budow ie słe.
predjuhnk das Vormittagsbrot’.
prixel
n., m.
chór w kościele
Źródłosłów:
prilid'ot
v., inf.
przecierpieć, wycierpieć
Źródłosłów: Utworzone od Ii,Ы (zob. s. v.) za pomoc, prefiksu pn- 6= *per- (zob. s. v. pir II pevy ą 1
pripek
n., m.
przypieczone miejsce na chlebie
Źródłosłów: *рeгрeìсъ: słe. p rep eh 'das Durchbraten oder Durchbacken’, sch. prepek 'przepiekanie', bg. dial. прéпек 'Doppeltgebrannteis), zweimal Destillierte(s)’ (Weigand), ros. dia-1. пертéк 'przepieczenie, przepiekanie; dopiekanie, dopieczenie’.—Pierwotnie nomen actionis do *perpekti, por. yo\. przepiec 'zanadto wypiec; dokładnie wypiec’, w podobnych znaczeniach pomor. prepec, dł. pśepjac, cz. prepćci, sła. prepiecť, słe. ргерêči, sch. prepeći, bg. препекá, maced. препече, ros.
перепечь, ukr. перьпектú.
prit'ai
nfl.
wpoprzek, na poprzek, na przeciwko
Źródłosłów: ťrltf!L?(|| *perkb II *per*o), Perty, рeгку,
*teme(h) Periv. por. poi. przestarz. po-przek 'w poprzek’, stpol przel-i. Przeto 'ts-% po-przebi 'ts.’, kasz. рřéкi 'ts.’, рřéк adv. 'ts.’, także praep. z dat. 'przeciw’, por. też рíèк s. 111. 'część dolna okolicy grzbietowej tułowia, znajdująca się ponad kością krzyżową, krzyże, regio saeralis’, dł. preki
Лпт.лii in гiiр Oпргр* gegenüber5,
dial.
r prieky 'ts.', na priek 'ts.*, por. też priek s. m. 'opór, sprzeciw; spór’, słe. pręk adv. 'quer, iiberzwerch’, por. też wyrażenie rse prek Mi 'es fliegt, stürzt alles darunter und darüber’, sch. prljeko 'naprzeciwko; na gwałt’, bg. пряно adv. 'prosto, wprost, bezpośrednio’, scs. •съргеку 'gegen, dagegen’, res. preky 'w poprzek; na przekór, przeciwko; naprzeciw’, strus. регекъ 'szerokość’, u регекu 'w poprzek, wszerz’, ros. пo-перёк 'w poprzek, poprzecznie’, ukr. пo-перéк 'ts.', br. папярóк 'ts.’—Pierwotnie rozszerzenie przysłówka - przyimka *per (zob. pir || per) o sufiks -k- podobnie jak *proko od *pro (por. scs. proko 'iibrig’). Por. też * per do (połab. prid) i *podo (połab. piid) utworzone od *per i *po za pomocą sufiksu -d~. — Znaczenie 'w poprzek’ rozwinęło się z przez, poprzez’. Stosunek *perky do *рeгкъ jak *perdy do *perdo. Z przysłówka rozwinął się przyimek (zob. s. v. prite), co jest zjawiskiem częstym i poza tym. Co do *регкъ występującego także w funkcji rzeczownikowej por. *регđъ przed’ i 'przód;. Por. Brückner, SE, s. 443, Machek, ES,
prit'ĕ
nfl.
przeciw, na, za
Źródłosłów: •perty lub yerko (w innych językach sio«-, także *PerH) por. kasz. ргекг praep. z gen. 4v poprzek', pfik prac.pŕz J*
'przeciw , sie. pr,k praep. z gen. 'quer über. iibeť,sch. ргШ» praep. z gen. 'w poprzek; przez, poprzez; na wierzch czego na; ponad; podczas', bg. dial. пряно praep. 'przez, poprzez’; za; ponaď, maced. прeку praep. 'ts.', ukr. поперек praep’. z gen. ^ popizek . Ze względu na redukcję wygłosowej samogłoski w połab. tiudno rozstrzygnąć, czy priťĕ rozwinęło się z *perky, czy z *perko, ponieważ zarówno *-?/ jak *-o w pozycji zredukowanej dawały w połab. -e. Gdyby u podstawy priťĕ leżało pierwotne *perky, zróżnicowanie priťai̯ (zob. s. v.) II priťĕ byłoby wtórne i spowodowane różnicą funkcji, podobnie jak słe. pręk adv. i: pręk praep. Por. w połab. podobne zróżnicowanie kok — zaimek pytajny J| kək — zaimek względny.
Źródłosłów: *рeгźъ: i>ol. przez praep. ^ • cia^u czego, z P0-
'sine’, kasz. pŕez praep. z acc. ^ stimmte«
wodu czego’, dl. pśez рыiр- z super), durch
Mass hinaus - ohne’, praep. z асе. nbu
= per) -e-en’. A P«*P- z acc- 'Przťz ' CŁ **» 'u..
ts.. br. dial.
ts • mimo. wbrew’ .Vosovie). por. także sie. brh praep. z gen. 'ohne', ntr. dial. óрез 'przez’ i 'bez’. — Piw. sromie rozszerzenie *per- (zob. pir per) o sufiks -c-. zob.
profetă
n., m.
prorok
Źródłosłów: Pożyczka za posredmctwem śrdn. prophete 'prorok’.
prosojĕ
v., ninf.
pytać
Źródłosłów: *prasaje(tó) (*ргaíaШ *ргaЫì do ^ prosie , pomor. prn*ar 'bitten', dl. Z'
ГГ. У; *?.- ргaШ
provĕ
adi.
prawy
Źródłosłów: *pranjb, *«a prare)i. Pr <9’ • także 'praw-
*Pr«ryjĕ): poLpraicy 'dexter. > ,de^tcr. szlachetny’, dl
dziwy; sprawiedliwy’. ka>z. P ^ «гагý 'dexter;
ń 'recht. richtig’, gl. Pr«'ry '*■ ■ 9 ^
prawdziwy; odpowiedni', sła. prary ts. , słe. prüvi 'recht richtig; wahr; wirklich; echt’, rzadziej 'dexter’, sch. pr(ir- 'prawdziwy; istotny; prosty; odpowiedni’, scs. ргагъ 'richtig recht’, bg. прав 'prosty; sprawiedliwy; prawdziwy; słuszny*’ maced. прав 'ts.’, dial. 'dexter’, strus. pravyjb 'słuszny- prawdziwy; szczery; sprawiedliwy; prosty’, ros. правый 'prawy, dexter; niewinny; sprawiedliwy; mający rację’, ukr прáвий 'ts.’, br. правы 'prawy, dexter; niewinny; sprawiedliwy’. Co do dalszej etymologii zob. Vasmer, REW, II, s. 424 (z bibliografią).
Por. provə.
provă
nfl.
na prawo, po prawej stronie
Źródłosłów: *prav€: poi. reg. i stpol. prawie 'szlachetnie; prawdziwie, słusznie’, kasz. prare 'właśnie, akurat, w danej chwili’, gł. prawie 'słusznie, trafnie; prawdziwie; dobrze’, cz. pravě 'na prawo, prawicowa; sprawiedliwie’, sła. prane 'właśnie, aki rat, scs. prave 'richtig, recht’, strus. prave 'prosto; sprawiedliwie . Przysłówek na *-e do *pravo, zob. s. v. provĕ.
pröstĕ
adi.
niedorzeczny, szalony, wściekły
Źródłosłów: neeo kuit- S'0+^ lla n*sk*m ropniu rozwoju intclektual- prosti 'ts’U1 П Pг n,0skonil)likowany, jasny;‘zwykły’, kasz. «tehenď игу 1 iУ tgerade’ aufwärts bz. aufrecht
'ts.'. cz. ’ргонЩ'u' SChllCht’ einfälti^ einfach’, gł. prosty
0 пУ pozbawiony ezogo*, sUi.
pröstöU — prö.s-ü
- í)9 1.
prostj 'ts', »le. pro«, рШa -zwanglü
gewöhnlich, emtaeh, schlicht, gemein; eщшV sch wľ ! 'ts. , scs. prosH 'ts.’, bg. прост 'prosty ?wvkh- ’ ЛM' t i
•roh, derb’, maced. ^ ^ ni^yklztalcónt Wiwaty, na.wny , ros. простой 'ts.’, dial. także 'pusty próżny’ „kr. проста prosty, zwyczajny’, br. просты 'ts.’, pot także •nie «pętany (o koniu)’.-Co do dalszej etymologii zob Vasmer, KB Л”, II, s. 444 (z bibliografią). _ Rozwój znaczę- niow> wT połab. prawdopodobnie: 'prosty' -»■ 'prostacki’ -»■ 'głupi’ -»■ 'szalony' -»■ 'wściekły*.
pröstötă
n., f.
dziwak, cudak
Źródłosłów: prostota: poi. prostota 'nieskomplikowaność; naturalność, bezpośredniość’, stpol. także 'nieokrzesanie, brak wykształcenia i ogłady’, 'ogół ludzi prostych, pospólstwo, gmin’, rzadziej 'człowiek z ludu, ubogi, prosty’, pomor. prostota 'Geradheit; Einfachheit, Sehlichtheit; Aufrichtigkeit, Ehrlichkeit’, gl. prostota 'prostota; sztywność; prostość , cz. prostota 'prostota, naturalność; prosty człowiek’, sła. prostota 'prostota, bezpośredniość, naturalność , słe. prostota Fiei- heit; jimfachheit, Einfalt; Plattheit; Gemeinheit’, sch. prostota 4s.’, bg. простота 'üinliehheit, Natiii lichkeit, ros. простота 'prostota, latwcść; naturalność; niemądrosć, tępota’, ukr. простота 4s.’, br. npaar.ama ts. un wyjścia dla znaczenia polab. było przenośne dziwactwo u/y tc w' odniesieniu do człowieka, por. podobne użycia w stpol.,
gł., cz.
prösü
n., n.
proso
Źródłosłów: proso: poi. proso, dl. f ros. npóco, nkr. sie. proso, sch. proso, cs. рю o,
MÓCO br прóсa,
prųt
n., m.
rózga, pręt
Źródłosłów: *proto: poi. pyęl 'cienka laska, w itka, rózga , w tym samym
podstawowym znaczeniu kasz. pi (ił, dł. pśut, gł. piut, cz.
prut, sła. prut, słe. prol, sch. prut, w scs. por. piotbje, bg. прът, maced. npam, strus. ргuiъ, ros. npym, ukr. прут, br. прут. —
prül'otü
n., n.
wiosna
Źródłosłów: *prolĕto, por. sch. proljeće || proljeće 'wiosna', bg. пролет ts. , maced. пролет 'ts.', cs. prołetbje 'ts.’, por. też z innym prefiksem dł. ndlelo 'ts.', gł. nalĕćo 'ts.' —Formacja utworzona z prefiksu *pro- oraz rzeczownika *let-o (zob. s. v. totil).
prüpel
n., m.
śnaidanie
Źródłosłów:
prüsenĕ
adi.
jaglany
Źródłosłów: piosenojb (co do formy ťösəro zob. s. v. tösör), w innych językach słow. także *prosbnbjb, *p ros bj ап ъ] ь (*prosĕnbjbH), por. poi. prosiany, dł. pśosny II pśusiiy, gł. dial. prósny, ez. promy, sła. prosny, słe. prosęn, sch. prosen, bg. просéн, ros. просяной, ukr. просянúй || просяний, br. прасяньi. — Derywat przymiotnikowy od *proso, zob. s. v. prosii.
prüsĕ
v., ninf.
żebrać, prosić
Źródłosłów: *prose (zamiast *prositi, zob. Lehr-Spławiński, Gram.
poł., s. 211) do *prositi: poi. prosić, prosi zwracać się do kogo z pokorą lub naleganiem, by coś uzyskać, otrzymać, wyjednać; zwracać się do kogo, by go nakłonić do przy bycia w odwiedziny; zachęcać kogo uprzejmie do wej cu dokąd; żebrać’, dial. 'pytać’, pomor. prosəc 'bitten , dł. pso- sys, pśosy 'bitten; einladen; betteln , gł.prosyc *>., '* sM, prosim 'zwraca6 się z PT0Śb?{ ^™ ££ ^ scU. 'ts.; pytać’, sie. prósiH, dia] ,гт.aсaé si?
prósiti 'żebrać; ubiegać się o iękę P< ^ > 'Żebrać’,
z prośbą’, SCS. prosili 'erbitten,^ lu(1. .oświad- książk. 'prosić’, maced. проси p} - i wvmao-ać' pytać’, ros. czać się’, strus. prosili 'prosić; żą л zapraszać’,
просить, прошу, прóсuuiь ZWГЙ“ прáсuш 'zwracać się pot. 'żebrać’, nkr. прости, прошу,
ъ prośbą; zapraszać", br, прас Уь
Źródłosłów: * *ргośeпiкъ: dokładny odpowiednik tylko w bułg., |)0].
просепúк 'ciasto jaglane, chleb jaglany’, por. także słe. pr(). sen jak 'Hirsebroť. — Derywat rzeczownikowy od prüsenĕ 'jaglany’ albo raczej substantywizacja zestawienia prüsenĕ tosör (zaświadczonego w gen. partit, tösəro, zob. s. v.) za
pomocą sufiksu -ek ±= *-iкъ, por. o podobnej budowie rǫ̇e- Kćk i=. *r()cbnikö, seninek -— *sciie')iiko. Alteinacja -en- (prii- sene) II -iw- {prii sin ĕk) spowodowana różnicą w położeniu kon- tynuanta pierwotnego -en-: przed samogłoską tylną mamy rozwój -en-, przed przednią -in-. —Tak rekonstruuje zapisy Henniga Kuraszkiewicz, SO, VIII, s. 68. Nie jest jednak wykluczona interpretacja Rosta (s. 4.12 s. v. prüösü) i Lehra- Spławińskiego (Gram. poł., s. 80), którzy wyraz połab. zestawiają z czes. dial. prosovmk, sła. prosovnik ' jahelnik, jidlo z prosa’. Przyjmując* tę etymologię należałoby połab. formę transkrybować prösüvnĕk i wyprowadzać z *prosovbniko.
prüst'au
n., m.
popiół, perzyna
Źródłosłów: Biak pewnej etymologii. Może z pierwotnego *prośbku, a to z *porśbku, por. poi. proszek, proszku, pomor. prośk, pwśek 'Staub, Pulver, besonders Sehießpulver’, dł. prośk Staubflocke; Pulverchen’, gł. próśk 'Stäubchen; Staub’, ei. pmśek proszek’, sła, praśok 'ts.5, słe. prasek 'Stäubchen;
, \ ’ SC ìŷ ì)ì(-1нa^ ts. , ros. порошок 'ts.'. ukr. порошок
prüveslĕ
n., n.
powrósło
Źródłosłów: y„vesU,, *pnvesla z pierwotnego *„o, >tmsln, a to Z *p„-verz-sh, pl. *p„.mrz.da. W związku z wyste,,,, wainem dwóch płynnych w tym wyrazie różne przestawienia 1 zniekształcenia notujemy i w innych językach słow., por. poi. powiósło, dial. też porwosło, prowi-ąsh, pondosło, prouMo 'rodzaj powrozu, sznura, skręcanego ze słomy, kory wiklinowej itp.’, dł. powŕash || pmoresh || powresło 'Stroh- band, Garbenband’, gł. -powrjesth 'ts.’, cz.powislo, dial. także probnslo 'powrósło’, sła. povrieslo 'ts.’, słe. poviislo 'ts.’, 'wiązadło', sch. povrijeslo 'powróz; powrósło; przyrząd z żelaza lub innego metalu do wieszania czegoś’, por. w tym samym znaczeniu o podobnej budowie poi. dial. przewiąsłn, ros. перевясло, ukr. перевéслo, br. перавясла. — O formacjach z sufiksem *-slo i *-lo w językach słow. zob. Meillet,
fit., s. 415.
Źródłosłów: Nomen ag^itis do *ргф (zoh. v.
za pomocą snfiksu *-*ka bezpośrednio od .
pr'ųtrü
n., n.
strych domu lub stodoły – pomieszczenia na ziarno lub isano
Źródłosłów: *prętro II *pętro, także *ргф'ъ: poi. piętro 'kondygnacja
budynku nad parterem lub inną niżej od niej położoną kondygnacją', dial. także przątro, przętro, przętr, prząter 'strych, poddasze’, dł. pśětś 'das gewöhnlich mit Dielen belegte Gebälk unter dem Dache (in der Scheune) oder über der Hausflur, d. i. ein Bodenraum, der zur Aufspeicherung der Getreidegarben bz. des Heues u. anderer Feldfrüchte dient; der Getreideboden, der Heuboden’, gł. pratr lub plur. tantum pfatra 'więźba dachu w stodole’, cz. patro 'kondygnacja', słe. pętr 'der Dachboden in einer Scheune’, dial. także petro 'der Heuboden’, sch. petar, petra 'Stangendecke’, ros. dial. пятрó, także пятеръ, oraz plur. tantum пятра 'Dachvorsprung des Heubodens, Stangendecke eines Heubodens’, ukr. dial. пятра plur., пятрúнu 'полки на которых ставится готовая посуда’. — O stosunku *prętro do *pętro zob. Л asmer, REW, II, s. 479 z dalszą bibliografią.
puckăt
v., inf.
golić
Źródłosłów: Z dn. putzen czyścić, golić’, por. oldeńbur. putzen 'sauber
Źródłosłów: Pożyczka z niem., por. także śrdn. jmlmr 'proch kurz- proszek; proch strzelniczy’. ’
puper gesel
n., m.
dudek
Źródłosłów: Pożyczka, chociaż trudno ustalić dokładne źródło
pü
nfl.
po
Źródłosłów: *po: przyimek ten w językach słow. jest wielofunkcyjny
i może rządzić kilkoma przypadkami; w znaczeniu a rm
jak w połab. ('post’) występuje w poi. po, pomor. p gl. ^o, cz. po, sła. po, sch. po, scs. strus,ē po, uki.
poza tym por. ros. no 'według, po , s e. po
pücaivă
v., ninf.
odpoczywać
Źródłosłów: vanbje do *pocivaii: dł. przestarz. pócywaś (dziś normalnie z przedrostkiem wót: icólpocywaś) 'ruhen, ausruhen, sich er-
« Ył i e ^ A Л ПTI U ľl U /к -w. £1 ^ 1
“ Ж
odpoczywać’, maced. почивa 'ts.’, ros. почивать przestarz. 'spać, odpoczywać; być martwym’, dial. 'spać, odpoczywać; leżeć w mogile’, strus. paćivati 'odpoczywać, spać; leżeć, mieć spokój, spoczywać w grobie’, może też stpol. poczywać 'odpoczywać, requiescere’ (niepewne, zob. Słownik staropolski, VI, s. w 19), por. ponadto rozszerzenia z przedrostkiem *oiь: poi. odpoczywać, gł. woipociwać, cz. odpocivaü, sła. odpocivaľ, ukr. вiдпочивúтu, br. aдпачывáць — Pierwotny derywat imperfektywny od *po-ci-ii, zob. Meillet, Et., s. 51, Vaillant,
pücred
n., m.
najemny pastuch
Źródłosłów: *poćerdb: brak dokładnych odpowiedników słow., ale por.
s e uędnik dci Gemeindehirt’, sch. creder 'pastuch', poi. dial. irzodnik 'ts.'
püd
nfl.
pod
Źródłosłów: *podo, *po(h sę: poi. pod, pode z acc. i instr. sub , w takiej
samej składni i w podobnym znaczeniu pomor. pvod, dł. pod, gl. pod, pode, cz. pod, pode, sł.i. pod, podo, słe. pod, sch. pod. poda, scs. pod o, l)g. под, maced. под, ros. под, ukr. то,
br. nad.
püdaisă
n., f.
podeszwa
Źródłosłów:
püdåpcĕ
v., ninf.
podeptać
Źródłosłów: *po(I-op-otje(t-o) do *po(hpMi || *роiъръЫU: poi. podeptać,
podepcze zdeptać, stratować, w tym samym znaczeniu pomor. pvo(laptac, p«odapcą, dł. poteptaś, pótepou, gł. j^teptać, poteptam, cz. podeptali, podeptam, sła. podeptať, podepcem || podeptam, słe. poteptati, poteptam, ros. потоптать, потопчу, потопчешь, ukr. потоптáти, потопчу, потопчет, br. пa- таптáць, por. też bez przedrostka bg. тьпча. — Dźwięko- naśladowcze.
püdĕ
v., ninf.
pójść
Źródłosłów: *pojbde(to), *pojbdi do *pojbti (*pa-iti): pol. pójść, pojdi, pójdzie udać się dokądś, idąc skierować się w którąś stronę’, w podobnych znaczeniach pomor. p»0i̯c, pHulą, p»ü$e$, inf. także pyoc, pvuc, dł. pojś, gł. tylko w imperat. pój 'chodź, pójdź, przyjdź’ (inf. z innym przedrostkiem: prinć), cz. pujdu, imperat. pojď przyjdź, chodź (w kierunku do mówiącego lub w tym samym kierunku co mówiący)’, sła. pojde
U^7.d? imperat. poď (w kierunku do mówiącego), słe. Po] i imperat. do iti, sch. poći, podĕm 'pójść, oddalić się’, scs. pmti, poido, bg. dial. пoúдвам 'pochodzić', strus. poilh P ^ , los. пойти, пойду, пойдёшь, ukr. пiтú, пiдý, пíдвiu, паисцг. \\ języku połab. podobnie jak w niektórych innych językach słow. czasownik ten nebu t i • павд i futuralną w stosunkn do czasownika Äff
do rozwoju fonetycznego Knraszkiewicz (SO,VlII w
przyjmuje starą kontrakcję *-0jb- — .д « t ’ ’ 9) się regularnie w ü. 3 ’4 ‘° p0tem roz'™tf°
nom Slm0 b »««ii «NЛ>
nom. sg. zamiast aat. sg.)
Źródłosłów: wyprowadza z *podbgorbje. Obie formy mają odpowied-
iki w iezvkach slow., por. poi. pogórze- 'obszar wyżynny’,
,ľörĕ Rekonstrukcja piiďörĕ nawiązuje do pierwotnego =>.- gonje. natomiast рШōгё do *рođъдoгьJe. Rost, s. 78, przyp. 5, a za nim Lehr-Spławiński (Cтiaт. poł., s. 4.3, 101,
141
niki w języ
stpol. pogórze 'teren górzysty’, poi. podgórze 'teren podgórski’, cz. pohori 'teren górzysty, góry’, podhoH || podhuri 'teren położony u podnóża gór’, sła. pohorie 'pasmo gór’, podhorie 'teren położony u podnóża gór’, słe. pogorje 'das Bergland*, podgorje 'der Fuß eines Berges’, sch. podgorje 'podgórze', cs. podbgorije 'montana, promunturium’, bg. ìюдгóрие 'podgórze’, maced. подгорие 'ts.’, strus. pogorije 'góry’, podbgorije 'podgórze', ros. пoдгòрие 'ts.', ukr. пiдгíр\ч 'ts.', br. падгóр’е 'ts.'—Derywat utworzony za pomocą sufiksu -je od wyrażenia przyimkowego pod gorojo względnie po gore: o formacjach tego typu zob. Meillet, Et., s. 383—389.
Źródłosłów: ••глда
vorze , kasz. poie * ßpfilde; das
=ker’, dł. póło "^s Feld, die ;prawna>, sla.
achlanď, gł. polo pole , c • P ^ polje ч.Sд bg.
poU 'ts.’, słe. polje 'ts;'’^st ^J.polje’u.\ 'odkryte miej- поле 'ts.’, maced. поле ts. , - -f ^ nÓM «ts.> sce’, ros. поле 'pole', ukr. поле ■ •» 4ł
Źródłosłów: *pomacah do *pomacati: poi. pomacać 'dotknąć czegoś w celu zbadania, sprawdzenia, rozpoznania’, sła. pomacał' 'ts.* — Z przedrostkiem *po- do *macati, zob. s. v. mąćə (tam też o wtórnej nosowości w połab.).
pümąc'nĕ
v., ninf.
pomacać, dotknąć
Źródłosłów: L przedrostkiem pil- *po- do mąćnĕ (zob. s. v.).
pümojă
n., f.
pomyja
Źródłosłów: »pomyje.. poi. pomyje 'woda brudna po myciu naczyń stołowych i kuchennych, zwykle z resztkami jedzenh“ dial. takze rzadki, lichy barszcz i w ogóle rzadkie i zle i’ dzenie , dl. pomyje 'Spülwasser', gl. pomyje 'ts.', ez. рошíie •ts.’, sła. pomyje 'ts.', słe. pomlje 'ts.’, por. wyrażenie pl- mi je dcivati svinjam, sch. pömije 'pomyje’, bg'. помúя 'ts.' maced. помuJа ts. , ros. полюй ts.’, ukr. помúi'Ьs.’, br. памыi 'ts.', strus. pomyje 'ts.’ — Derywat z sufiksem *-jn- od *po-my-ti. Pierwotnie z pewnością nomen actionis. O formacjach z tym sufiksem zob. Meület, ЁL, s. 394—400.
püp
n., m.
ksiądz, pastor, kapłan, kaznodzieja
Źródłosłów: *popo, *popi: poi. poj) 'duchowny w kościele prawosławnym (niekiedy w unickim)’, stpol. także 'ksiądz katolicki, kasz. pop 'duchowny ewangelicki’, pogardl. duchowny katolicki’, dł. pop 'duchowny’, glpop 'ts.’, cz .pop 'duchowny prawosławny’, arch. 'duchowny’, sła. pop duchowny piauo sławTny’, słe. pop, popa 'ts.’, sch. pop, popa duchowny, scs. pop г 'duchowny, kapłan’, bg. поп ts., mace .мои ỳ , ros. non 'ts.’, ukr. nin, nonå 'ts.’, br. non ts. aJPia'' °5
podobniej słow. pożyczka ze stwn. PMfo
Źródłosłów: »popmica- derywat z sufiksem *-a„-iea od *pvph zol, s v V*V Sufiks *-««-•« jest rozszerzeniem sufiksu *-«•„. For. w podobnej funkcji sufiks *-«■« w sie. kovaäk.a 'żona kowala’ od kovåå 'kowaľ.
püpel
n., m.
popiół
Źródłosłów: *popeh II *pepeh: pol. popiół pozostałość w postać proszku po spaleniu czegoś’, w tym samym znaczeniu kasz popoł, dł. popei, gł. po-pjel, cz. popd, sła. popol, słe, pepęl dial. popił, sch. p?peo, scs. pepeh || рoрeiъ, bg. пéпел maced. пепел, strus. рeрeìъ || рoрeiъ, ros. пепел, ukr. пóпгл br. попел.
püponą
v., ninf.
chwycić
Źródłosłów: Koblischke, SI., II, s. 285 i nast., widzi w niem. odpowiedniku znaczeniowym u Anonima niedokładny zapis zam. 'hasche’ = 'ergreife’. Zapis pipona Koblischke interpretuje jako niedokładny zam. piiponang (por. w tymże źródle także üeta zam. detang — detą) = piiponą =
püprųg
n., m.
popręg
Źródłosłów: i i P0P*QУ°- poł- popręg II poprąg 'pas przytrzymujący siodło iud kulbakę’, cz. popmh 'siiny pas tekstylny’,' rzad. ‘w ogóle
S U^1 w%ski pas służący do noszenia ciężkich
чЬ6 mi° ,OW’tdo umocowania czegoś, zawieszania czegoś’,
P P10(J popięg, sch. pop rug 'pas przytrzymujący
siodło’, bg. dial. пóпръг, пóпръгa 'BauсWпгГ ^
•ts.', por. w podobnych znaczeniach także VtewneToľ
dial. popnąg, poprm, popręgi >pię|ť, sU, , . ^
pręg', «oh. pötprftg 'ts ', bg. „oàпрùa 4s.', ros ,LIýгa ■ts. , Ukr. попрут ts. , br. тпрỳш 'ts.; rzemień, pas rze-
mienny’. — Pierwotny derywat rzeczownikowy od *po- (*podb-)pręgaU. Budowa podobna jak *o-tokb od *o-te!di.
püsai
n., n.
poszwa
Źródłosłów: Powyższy zapis Parum Sclmltzego jest najprawdopodobniej jednym z wielu u niego przykładów opuszczenia w pisowni wygłosowego i̯ w dyftongu -ai̯ czy -åi̯, zob. Polański, Polabica IV, s. 212—214. W połab. formie piisai̯ zakończenie -ai̯ jest wtórne podobnie jak np. w wyrazie gmnsåi̯ (zob. s. v.), formę tę bowiem musimy nawiązywać do pierwotnego *pośbva, por. poi. poszwa 'sztuka bielizny pościelowej, którą powleka się pierzynę lub poduszkę’, cz. rzad. pośva 'pochwa’, sła. pośva || pochwa ‘ts.’, sch. pUva 'futryna (u drzwi, okien)’, ukr. пошéвка || пошивка 'poszwa, poszewka’. O stosunku *poŚbva do *poχova zob. Briickner, SE, s. 432, Machek, ES, s. 381. Forma połab. tłumaczy się zmieszaniem w tym języku zakończeń sprowadzając) ch się do pierwotnych *-ъVь, *-bvb- *-ъVa, *-bva, -i/, P01• carUv II carťm ±= ’*crkbVb, *crky, gmysvə || gmysm *= *дгтьVa, *(jmhf itp. — Rost w indeksie zapis Parum bchu zego
transkrvbuje püos(v)i względnie puös(v)e, tzn. możliwość formy nom. sg. f. lub gen. »g. I
püsl'od
nfl.
po, potem, później
Źródłosłów: *posiedo, *posUd-o kutiti, *posłedo sodeti, *valg- (z dn.) -aje-
(iъ) posłedo, *śik- (z dn.) -ah posłedo, *дoтi!ъ posłedo: stpol.
poslad 'potem, później; do tyłu, z powrotem’, por. też poi. dzis. posład 'ziarno gorszego gatunku oddzielone podczas czyszczenia zboża’, pomor. pVóslo)d adv. 'hinten, hinterher’, por. też pV6sl(odə praep. z gen. 'hinter’, dł. dial. póslad. i pósled (literackie pósłedy) adv. 'hinterher, dahinten, zuletzt, schliesslich’, praep. z gen. 'hinter, nach’, cz. książk. posłed 'ostatnio, na końcu; wreszcie’, słe. poslęd adv. 'zuletzt , praep. z gen. 'nach; infolge’, strus. posłedo 'później; na końcu, wreszcie’, por. też pokrewne dl. póslcdi/ (zob. NN>źej), gł. posledy 'na końcu, na ostatek, w tyle’, sła. df> posledv 'do końca’, słe. poslędi 'zuletzť, scs. poslMb adv. zu etzt, in der folge, später’, praep. z gen. 'nach (zeitlich)’, Vf>se i ad\. später, darauf’, poslc£de adv. 'zuletzt, mich her, • pa ei . Tormacja utworzona z przedrostka *vo oraz rzeczownika *sWb. I>or. « podobnej budowie voparəd.
püsten
n., f.
cień
Źródłosłów: *postĕub, *postĕnc: derywat od wyrażenia przyimkowego
po siěnĕ do *stĕnb || Ièп ь 'cień’, por. ros. dial. пáстень 'cień człowieka’, poza tym por. bez przedrostka poi. cień 'umbra’, w stpol. też 'ciemność’, dł. śĕń 'cień; ciemność’, gł. scen 'cień’, cz. stin,dial. Un'ts.’, sła.tien'ts.’, stien'ts.', słe.tenja'ein bestimmt begrenzter Schatten (źè B. eines Menschen, eines Hauses), das Schattenbild’, scs. stĕnb m. 'Schatten’, ros. тень f. 'ts.’, dial. стень f. 'ts.’,'ukr. ?пiнь f. 'ts.’—Co do oboczności w przedrostku *pa-1| *po- por. także s. v. pimz, püzderə. —O stosunku * sten ь do Hem i dalszych nawiązaniach etymologicznych zob. Sławski, Słownik et.. I, s. 100, Vasmer,' REW, III, s. 11 i 93—94.
püstovĕ
v., ninf.
postawić, położyć
Źródłosłów: *poslam(U), *postuvi-M \J- ťzymś, ustawić; pobu- pol. postawić . ijJj allfstellen; errichten,
dować’, pomor. p4ostanc *' (rL pUif(ajić 'postawie; bauen’, dl. postaviś II p0iiiaJ1' , J^yić; wvlunlowaći, siu. podnieść nstalić’, cz. ’ '
Seizeu, 7 r, A 7 v.*^,va~
lować', maced. постат 'ts.', ros. поставить zmusić kogoś albo pomóc komuś, żeby stanął; ustawić coś w pozycji stojącej; wybudować', ukr. nocmaeiwiu 'umieścić, poNtawić; zbudować’, br. пастáвщь 'postawić; podnieść’. — Z przedrostkiem *po- do *st(iviti, zob. s. v. stovĕ.
Źródłosłów: *pośbvica: stpol. poszwica 'wierzchnie pokrycie poduszki’, por. też cz. rzad. pośvice deminutivum 'poehew7ka\ —Derywat od *pośbva utworzony za pomocą sufiksu *~ica. Zob. piisai̯ (püseH).
pütązenă
adi.
ciągniony
Źródłosłów: ^ potęzenaja do *potęgnoti: z przedrostkiem *po- do tęgnoti, zob. s. v. tągnĕ. Por. także poi. pociągnąć 'dok. do
ciągnąć , szarpnąć , dł. pośĕgnuś 'ein wenig ziehen; iiber- zie en, beziehen, gł. poćahnyć 'pociągnąć, powlec’, cz. fo-
a nouU ts., sła. potiahnuť 'ts.’, słe. potęgmU 'einen Zug ^ n, zie en , sch. potegnuti 'pociągnąć; uderzyć’, bg. пoтéгна naprawić, maced. пoтегне 'pociągnąć', ros. потянуть 'ts.', ukr. потягнути 'ts.', br. пацягнýць 'ts.'
pütesăt
v., inf.
uspokajać, zabawiać
Źródłosłów: VШф(i,, (ł})0(ai?): pol.
pociechę, podtrzymywać na duchu', cz. ZoZ!
pocieszyć , sla. poie« ts. , ukr. штшшищ 'pocieszać’, por’
także dl. sBys karmie dziecko piersią’Z przedroslkiem - do tĕśiU, zob. s. v. tesącĕ.
pütklodĕ
v., ninf.
podłożyć
Źródłosłów: *рođъШađе(iъ) do *po(hkłasti: dł. podkład 'darunterlegen’, gł. podkłasć 'podłożyć, podsunąć’, słe. podklasti 'unterlegen’, bg. подклада 'rozniecić (ogień)’ (z dawniejszego: 'podłożyć do ognia’), strus. podbkłasti 'podłożyć’, w innych językach słow. poza tym tylko w formie niedokonanej sprowadzającej się do *podikładati, por. poi. podkładać, cz. podkładali, sła. podklådať, ros. подкладывать, ukr. nid- кладáти, br. падкладáць. — Z przedrostkiem *po(h- do *kla-
sti,
pütt'üv
n., f.
podkowa
Źródłosłów: . •»—' • г,;
dl. gl. I i. «м.* ««Ч-
hova, słe. podkov || podkova, sch. р ^ пaòкóвa. — Dery-
пoдкова, ros. подкова, ukr. m * , vq'q nomen actio-
wat rzeczownikowy (zapewne P . przvpoinina
nis) od *podbk0Vati.
püt'ainĕ
v., ninf.
potrącić, nadepnąć
Źródłosłów: *pohydne(tb) do *pok)/dnoti: strus. pokynnti 'zostawić,
porzucić’, ros. покинуть 'opuścić, porzucić’, ukr. покинуты 'ts.', br. пакíнуць 'ts.’—Z przedrostkiem *po- do *kyd, inti— perfeetivum do *kydati 'rzucać’, por. stpol. kinąć 'rzucić’, cz. kydnoiiti *ts.’, dl. kidnus 'austiin, asscluitton, klecksen’, hinns 'ts.’, gl. kidnyćWkinyć 'wysypać, wylać; wyrzucić (gnój)’, bg. кúдна се 'pobiec’ (z dawniejszego 'rzucić się’), znaczeniowo por. także poi. ]>omor. nadkiilnoe 'anstoßeu’. —
Źródłosłów: poxudi jego do *j)ouzditi: derywat czasownikowy od *;iizdn
ipyvTL'1.55*!11^241 *>oш<х^ S1дíiкśu *-iti i prefiksu *po-. W innych
iľriv T \ ' Wy'StępUją tu foľniilc.ie z sufiksem *-Ш i *
. spoi. оЫЫаć 'założyć uzdę, okiełznać’, pomor. nonüzdao
U- • -te.-, cz. «A* 'nakładać
uzdę', sla. uzihť 'ts.', sie. olmzdåli 'nałożyć .mb' .u
püvodĕ
v., ninf.
nakładać uprząż, zaprzęgać
Źródłosłów: *povadi(tb), *pavade.nbje (zamiast *povadjenbje) do *рога- diti: budowa niezupełnie jasna. Niewątpliwie pozostaje vf związku z prasłow. rzeczownikiem *рмюđъ 'rodzaj lejcy, wodze’, por. poi. pcwod 'rzemień, powróz, na którym prowadzi się konia’, cz. przestarz. povodec 'lejc’, sie. porod. częściej povodec 'die Pfcrdeleme, die Strickhalfter; das Leitseil, der Ziigeľ, sch. povod 'eugiel, lejc; smycz , bg. повод 'cugieľ, maced. повод 'ts.', strus. povoih lejc, cugiil, ros. повод 'ts.’, ukr. пoвiд'wodze, lejce; powióz , hi. n°ead
’eugio], lejc’. W polał), rzeczownik ten prawdopodo m.e
występował z wokalizmom *a po v (*рoгаđъ),poi. podobną
cziiość w języku słe. w pokrewnym rzeezow nikli ot,\ b.łi11 • (
znaczeniu vaje 'lejce, wodze, cugle wobec ięłja s- > ôжЖU
językach slow. tylko z wokalizmem <>: poi. wl"lze’ ,!
. . ' rysownik vuvode bylb\
"kr- в,жкa’ вoжт: »J .„I •mmuh.
püvųsă
v., ninf.
powąchać
Źródłosłów: *povośoje(io) do *pod wpływem formy praes. *povośą_ Czasownik *voχati odmieniał się pierwotnie w praes. prawdopodobnie na *-je- II zob. Vaillant, GC, III, s. 332. — Por. poi. powąchać 'wciągnąć zapach nosem, rozpoznać zapach węchem’, słe. poro hal i 'beriechen, beschnüffeln’. Dalsze odpowiedniki zob. s. v. vǫ̇sət.
püzamă
n., f.
wiosna
Źródłosłów: *pozima: gł. pozyma 'późna zima, druga zima’, o podobnej budowie por. też gł. nazyma 'jesień’. Por. püzwiməlс.
Źródłosłów: pozinibkb: poi. dial. pozirnek 'w7iosna’, kasz. pozimk 'koniec wiosny’, słe. pozimek 'der Nachwinter’, por. też ros. dial. позúмок, pl. пoзúмки 'późne mrozy, późny śnieg’. — ormacja utwoizona od wyrażenia przуimkowego *po zim1'
za pomocą sufiksu *-ъкъ. — w połab. w tym samym znaczeniu występował też wyraz püzai̯mə (zob. s. v.).’
püzarăt
v., inf.
popatrzeć, spojrzeć
Źródłosłów: *pozbreti, *pozvri(tb), *pozbri-mi, *pozbrĕh: stpol. pojźrzeć,
pożreć, poźrzeć 'spojrzeć, zobaczyć’, słe. pozręti popatrzeć,
scs. pozbrěti 'sehen, erblicken, Nachsicht haben, strus.
pozbreti 'popatrzeć5, ukr. позрíтu 'ts.1 — Z przedrostkiem
*po- do *Zb-rcti, zob. s. v. zavət.
püzder
n., m.
paździerz
Źródłosłów: *pozdpr& (zamiast р * : . „л«тîк sie
matów pierwotnie —x— - . v
dostał poprzez collectivum pozie
słow. też *pazdero, por. poi. dial. paździor, pomor. pńzgdr, dł. pazdzer m. lub f., zwykle w plur. pazdżere, gł. pazdźer f., pl. pazdzerje, cz. pazderi ii. (coll.), sla. partia ie n. (eoll,^ słe. pazdęr || pozdęr m., coli. pazdęrje || poztlęrje, sch. />ò~. der m., strus. i rcs. pazderb 'słoma', pazderi je. || -pozderije 'ts.', bg. паздéр, ros. dial. пáздер pazdzierz; słoma , ukr. пáздìр содранное лы.хo или кострика', поздíррл 'кострика’.— Pierwotna budowa: prefiks *pos- || *pos- -f- der- (pierwiastek ten sam, co w *derti H *dbrati, zob. s. v. derě), zob. Meil- let, Et., s. 101, Vasmer, REW. II, s. 301 (z dalszą biblio-
grafią).
püzd'ainĕ
v., ninf.
zginąć, zniknąć
Źródłosłów: *pojbZgijne(to). *pojbZgynoiojb do *pojbZ(jy(b)nnti, tj.
z dwoma prefiksami: *po-jbz-gy{b)noü, por. z tymi samymi prefiksami słe. poizgmiü 'nach einander verschwinden’, poza tym por. poi. zginąć, zginie 'zniknąć, sczeznąć, zgubić się’, pomor. zginne 'verschwinden', dł. zginuś 'gänzlich schwinden’, gł. zhinyć, zhinje 'ts., zwiędnąć’, cz. zhynouii 'zginąć’, sła. zhynuť 'ts.’, sch. izginuti'ts.’, scs. izgybnoti 'ts.', rcs. погибнуть ts.’, ukr. згúнути 'ts.', br. згiнуць 'ts.'—Pierwotne in- choativum z wokalizmem długim (pierwiastek ten sam, co л\ gubiti, g ob not i, zob. s. л*, vĕzďai̯bĕ, zob. Kury łowicz, RS, XVI, s. 8, Sławski, Słownik et., I, s. 280, Vasmer, REW?
püznü
nfl.
późno, późno wieczorem
Źródłosłów: *pozdbno: poi. pozna 'pod koniec jakie goś czasu (dnia, to }, loku); po zwykłym lub ustalonym czasie, z opóźnieniem’, pomor. pvozdno 'spät’, sch. plzno 'ts.’, bg. dial. поздно s. , stius. pozdbno późno, późnym wieczorem (blisko do
nocy); powoli', ros. поздно 'późno' »b- • ^
•|,s.’ — Derywat przysłówkowy od przvmľ0ľr,'ľ'J*-
por. poi di. «i. ^ c
scs. POZÜЬП», ros. позÖ.шū, ukr. „Шй, bl, nóm’ p^»|
wyjścia ш dla przymiotnika hyla foma
por. strus. pozd»}> pozny’, «*. VшU .ViíШì dl
ts. , g . рояLe ts., cz pozåe 'ts.’, sla, poste 'ts.’, sie. pozd ad,, pozny, posdo adv. 'późno’, ros. dial. „óзàuй \\ JзШ 'późny (Dal). Ps. forma *pozih z pierwotnego *pos (por lit pas 'przy', łac. pos-t *pos-ti, alb. pas 'p0') oraz -đъ (tego samego, co w *naih, *śоđъ), zob. Meillet, it., s. 161, Traut- mann, BSVV, s. 207, Vasmer, REW II, s. 387—388 (z dalszą bibliografią).
Źródłosłów: *pěsböbnoje do *pěsoihn-o: stpol. piaseczny 'piaszczysty, obfity w piasek’, gł. pesaćny 'ts. , słe. pęsecen, bg. пясъчеп 'ts.’, strus. pĕsohnyjb 'ts.; piaskowy, z piasku’, ros. песочный 'piaskowy, z piasku’, ukr. пiсóчний 'ts.’, br. пясóчньi 'ts.' — Derywat χ)rzymiotnikowy od *pesbko (zob. s. v. posək) utworzony za pomocą produktywnego sufiksu *-bn-.
Źródłosłów: *PQta: poi. pięta 'ł.Vlna diрШ, gl.pjata, Pа1а’
stawowym znaczeniu ponioi. p i 42
Słownik etymol. jęz. Drzewian
sla. pata, sie. pita, sch. peta, scs. p(ta, bg. петá, maccl. пета, ros. ядам, ukr. н'ятá, Ъг. пятá. Я odpowiedników pozaslow. por. lit. pinHs 'Ferse; dickes Ende, Rücken der
Axt od. Sense’, stprus. pentis 'Ferse’, afgan, ришìa
paden
n., m., par. akc. ; par. morf.
ropucha
Źródłosłów: Pożyczka, por. śrdn. padde f. 'ropucha’. Forma morfologicznie nie zasymilowana, przytoczona z dn. paddcn. Por. padə.
padă
n., f., par. akc. ; par. morf.
ropucha
Źródłosłów: Z śrdn. padde f. 'ropucha’; wyraz podciągnięto pod rodzime tematy na *-a, stąd końcówka nom sg. -ə fe» *-a. Rost, s. 73, przypis 12, Polański, MZ, s. 30 i 125.
Źródłosłów: •piłę, *ргкш, *pf Ф ( I Г - p й JMШ 'ts.',
Iшiа 'gąsię' (Kaszuby, Mid<>p’ , u .pile/.a 'ts.',
di. pac, рiш '"';;£д^сь "ifc,’ ™, I#,
cz. dial. moraw. pile g^ka , sen. / i ť
bg. пиле 'ts.; ptaszek’, ros. dial. пыля, шлшиша indyczka’, тлЫ 'gatunek malej sowy’, z odpmned.ukow pozasknv. por. lit.,.?« 'Ente', lot. pile dn. szlez.-holszt Piele •juno-e Gans oder Ente (Kindersprache, bes. als Lockruf)-, prus Pile 'Rufname der Ente’, wsch.-fryz. pUke 'junge Ente>. _ Pierwotnie dźwiękonaśladowcze (Trautmann, BS\V, s. 217 218, Vasmer, REW, II, s. 357 i 473 z bibliografią).
pailă
n., f., par. akc. ; par. morf.
kaczka
Źródłosłów: Pożyczka z dn., por. szlez.-holszt. Piele 'junge Gans oder Ente’, często demin. Pieiкен, prus. Pile 'Rufname der Ente’, wsch. frj z. pi/Äe junge Ente’, pile 'pierwsze, delikatne
P1Гía.VП+ ycll ?takó.w» PucU*,płn.-fryZ. puc! pile! 'Lock- P^Ш;ПieП,’"гГ“ Yo^elfecler; Weidenkätzchen’.-
Źródłosłów: *piMalbha: poi. piszczałka 'dęty instrument muzyczny w postaci długiej, wąskiej rurki z otworami, fujarka', w tym samym podstawowym znaczeniu kasz. pimika, słi. pjmólka, pjiśco'u̯ľkå, dł. piśćałka, gł. piśćałka, cz.piśtalka, sla. pUialka, sie. piśÓałka, także рiśёaЦЫ, pi mik a, sch. piśtaljka, bg.
пищялка, maced. пишталка, ros. pot. пищалка, ukr. пищалка, br. пiшчáлка. — Pierwotne demin. do *рШaIь, por. poi. piszczel 'najdłuższa po kości udowej kość szkieletu, znaj du-
na.no. ōia nn «t.vnnip тп'ЯVŚгпгПгпWaì oчYIaпì i āìр ii ffńrv
ll/JttJ j.'« J 7
пищаль 'rodzaj broni palnej’, br. пiшчáль 'ts.'
Źródłosłów: Z pochodzenia chyba zdrobnienie pieszczotliwe do рaìгв» (zob. s. v.) utworzone przez zmiękczenie ostatniej spółgłoski por. poi. sporadyczne piździa hypocor
paizų
n., f., par. akc. ; par. morf.
tyłek, dupa
Źródłosłów: Pożyczka z niem., рог. prus-niem. pme f. 'cunnus, vulva’ bremeń. pnse f. ts. , por. także w gł. рuža Vagina’. Znaczeniowo рог. SioлV. * pizda (zob. s. v. раMэ) — ъ jednych językach 'tyłek', w innych —'srom niewieści’. —
Źródłosłów: *pijika — nomen agentis do *piti (zob. s. v. pai̯t) utworzone za pomocą produktywnego w połabskim sufiksu *-ika
(zob. np z innymi
cz. pijak, sła. pijak, słe. pijanec, sch. pijånac, bg. пиянщa, ros. пьяница, dial. także пiюка, пiюха, ukr. пияк, п янiщ.,
br. dial. пiяка.
Źródłosłów: *pbpbrbnica, por. pol. piepvzniezka male naczyńko sto
łowe do pieprzu’, gł. popjernica 'ts.’, popjernik 'młynek do pieprzu', cz. pepfmla 'pieprzniczka', sie. pifrmm ts., sch. раргèпieа 'rodzaj grzyba, kota (Uantharellus cibamis),
bg. пипéриица "pieprzniczka, maced. ттерница ^ rywat od *рьрыь (zob. s. v. рафůг) z snf.ksem *-«««, poi.
o podobnej budowie IаìśЬuшéэ, đQршiàо.
Źródłosłów: *pbpbrb, *pbpbru: poi. pieprz, kasz. рeр), słi. pjjepr, dl. peper, gł. popjer, cz. pepr, sła. piepor, słe. peper, póper, prper sch. påpar, cs. pbpbrb, strus. рьрыь, por. także ros. перец, ukr. пéрець, br. пéрац (— *рьрьгьсь). Stara pożyczka z łac. piper, może za pośrednictwem wscli.-germ. (Vasmer, REW, II, s. 341 z dalszą bibliografią), por. też nowsze pożyczki w bg. пúпер, maced. пшiер. O kategorii gen. partit, w połabskim zob. Polański, MZ, s. 12 13.
Źródłosłów: *pbpbrb, *pbpbru: poi. pieprz, kasz. рeр), słi. pjjepr, dl. peper, gł. popjer, cz. pepr, sła. piepor, słe. peper, póper, prper sch. påpar, cs. pbpbrb, strus. рьрыь, por. także ros. перец, ukr. пéрець, br. пéрац (— *рьрьгьсь). Stara pożyczka z łac. piper, może za pośrednictwem wscli.-germ. (Vasmer, REW, II, s. 341 z dalszą bibliografią), por. też nowsze pożyczki w bg. пúпер, maced. пшiер. O kategorii gen. partit, w połabskim zob. Polański, MZ, s. 12 13.
2)ardĕ — 3. sg. praes. 'pierdzi’: Pahrde 'pfiirzen' PS, polirde J.
*prde (zamiast *prditb, zob. Lelir-Spławiński, Gram. poł.,
s. 212) do *pr(Uti\ poi. pierdzieć, pierdzi 'wypuszczać głośno
wiatry’, kasz. pĕrgec, pĕrji 'ts.; skrzypieć’, dł. perześ, perzim
'farzen', gł. pjerdźec, pjerdźi 'ts.’, cz. prdĕt 'ts.’, sła. prdieľ,
'ts.', słe. prdęti, prdim 'ts.'. sch. prdjeti, prdlm 'ts.', bg. пърòя
'ts.', maced. прдщ ros. пердеть, пержу 'ts.’, ukr. пердíтu,
перджý 'ts.’, br. пердзéць, перджý 'ts.’, z odpowiedników
pozasłow. por. lit. persti, рéпUiu, łot. pirst, pęrdu, pifdu,
stind. pardate 'pediť, grec. ттгрâсo, -śoSo[j.oa, stwn. ferzan
pared
nfl.
przedtem, dawniej
Źródłosłów: Z pierwotnego *pmh poprzez pośrednie *predb z wtórnym a w pierwszej sylabie (zob. Schleicher, s. 30, Lehr- Spławiński, Gram. poi., s. 36—57), por. pomor. pM adv. vorn, voran; früher, zuerst', stdl. рШ adv. 'voraus, vorher’,
J4? a,dT'. '“vor> TOrher> früher; vorwärts’, ros. dial. перéд adv najpierw, uprzednio’, ukr. rzad. пéред adv. 'ts.’,
por. tez kasz. ртđк adv. 'przodem, w pewnej odległości przed kim; dawniej, ongiś; przed czasem’, poi. dial. i daw.
?ľľľ a V' , a'™lei, przedtem, najpierw’, gł. prjedy adv.
ts., scs. ргeйь adv. 'voraus, voran’. _ NVyraz ten występuje
paresĕ
w językach slow. przede wszystldm «■ funl-rii , • , a także jako rzeczownik, por. pola),. 1
(przykłady zob. s. v.), poi. vntå „raep ? ‘ P**4
prae , z tym, samym, zasadniczo przypadkami i \V T’ samym podstawowym znaczeniu kasz. pfeu, dl. VШ «1. „,1 cz. pred, sla. pred, sie. pred, sch. prid, scs. prldt. bg med maced. пред, ros. пéрeà, ukr. перед, br. пéрaò, poi «гай
iprZ6^n':' Tir +.xrm T i *
kasz fľ
ukr. перед, br. пéрад. — Ps. *penh pozostaje w takim"samym, stosunku do *pen (zob. s. v. per) jak *nad-0 do *na, *рođъ do *po (Vasmer, RE W, II, s. 338 z dalszą bibhografią). — Bardziej prawidłowy w połabskim jest rozwój fonetyczny pared, zmiana e w i przed przednio językową twardą w przv- imku pricl tłumaczy się jego niesamodzielnością strukturalną, a może także stosunkowo wielką częstotliwością użycia, por. podobne zwężenie samogłoski w przyimkach priz, vü, pili (zamiast form oczekiwanych *prez, *våt, *pöd). Zróżnicowanie fonetyczne tego rodzaju występuje tu także w innych językach słow., zob. wyżej przykłady.—Lehr-Spławiński, Gram. poł., s. 56, 98, nieprzekonująco uważa za rzeczownik. Znaczenie niem. podane przez Henniga w formie rzeczownikowej uznać należy za pomyłkę.
paresĕ
adi.
dawniejszy
Źródłosłów: *prvĕjbśe, *vo prvĕjbśe, por. stpol. napinvsze ’
przód, przede wszystkim (innym)’, kasz. zy ь‘a po ■«. ^
początku, zrazu', ш. w — f l] re-
■sten’, cz. rzad. pmłjit 'pienm/, ^gehnerti PED, scs. prbüĕje 'zuerst, eher, voi . ‘ nartiså лпргоWЯ-
s. 107, mniej przekonująco rekonstniuK P j ^ ,g 0li-
dzając z *prvějbśaja.
pară
adi.
pierwszy
Źródłosłów: *prvoje (*phaj(ŕ., *фюьī), por. poi. pierwszy, stpol.
pienoy, pierzwy, pirwy, pirzwy, kasz. pĕrsi, dl. perwy,^ cz. prvy, sła. pwy, słe. pŕvi, sch. pľVi, scs. pibVo, bg. пров, пíрва, maced. прв, npeu, ros. первый, ukr. reg. пéрвиň, br. пéршы. — Zanik v po r w połabskim jest niejasny, zob. Lehr-Spławiński, Gram. poł., s. 205, przypis 1.
Źródłosłów: *pbranica — nomen instmmenti od *pbrati (zob. s. v. pe- rĕt) utworzone za pomocą sufiksu *-anica, por. av tym samym znaczeniu poi. pralnik, gł. sporad. prajnica, kasz. pralnica, dł. pralnica, słe. prałec, także pralka, sch. pratljaca, ros. dial. прáльник, прáник, ukr. пранúк. — Szydłowska-Cegłowa, Lud, XLVIII, s. 189, niesłusznie wyprowadza połab. formę z *pbrbnica.
Źródłosłów: *płg'ne{to) [*pŕχne(h)‘i), *prźenoje (*pŕśenojeI}.) do *pŕgnęti ( PjXnQtó‘‘) — ze względu na to, że Hennig niejednokrotnie za pomocą litery g oddawał spółgłoskę χ (przykłady zob. s. v. v. χlad, χlǫ̇d, neχət), nie da się rozstrzygnąć, czy w for- mie połab po spółgłosce r występowało g, czy może χ, w innych językach bowiem notowane są formy zarówno z g jak χ, poi. poi. pumhnąe, ргепсЫie 'uciec; o skórze, cerze itp.:
stać się szorstkim, chropowatym, popękać na skutek dzia lania wiatru, powietrza itp.’, daw. też рiепдмó ■
z przedrostkiem oрiепдщр 'popękać (o skórze)’ кавДřM 'choroba skóry: łupież, liszaj’, dł. фтЫué. iertiL« ’JjZ.
parodlĕ
n., n., par. akc. ; par. morf.
pralnia
Źródłosłów: *pbra(üo: poi. dial. pmdlo 'stołek, na którym kobiety piorą u rzelď, cz. pmdlo daw. 111. in. 'pralnia', ukr. прáлo 'miejsce na rzece, gdzie kobiety piorą’, sch. daw. pmlo miejsce, gdzie się pierze bieliznę, lavationis locus . Nomen loci z sufiksem *-illo od *pbrati (zob. s. v. peret). O sufiks i e *-dlo ЛV funkcji tworzenia nominów loci zob. Kusek, /NUJ, Filol. 4, PJ, .1958, s. -20—227, Boryś, RS, XXIX, s. 57—5S. — Inaczej zapis Parum Schultzego interpretuje Szydłowska-Ceglowa, Lud, XLVIH, s. 1
Źródłosłów: *prstenb: poi. pierścień 'metalowa obrączka, zwykle złota i z drogim kamieniem, nakładana na palec, anulus’, w tym samym podstawowym znaczeniu kasz. pĕrsccn, dł. perśćen, gł. pjcrśćen, cz. prsten, sła. prsten, słe. pŕstan, prstcn, sch.
prsten, scs. prbstenb, bg. прíстeн, maced. прстен, ros. пéрапень, ukr. перстень, br. пèрсцень. — Derywat, z sufiksem en od *pistb palec, por. w tym samym znaczeniu gł. porst, cz. prst, sła. prst, słe. рш, sch. pist, scs. pvbstb, >g. WрSсттг, ros. książkowe i przestarz. перст, ukr. przestarz. перст (Meideti, fit, s. 432, SC, s. 348, Brückner, SE, s. 410, smei, RE Л, И, s.344 z dalszą bibüografią).
Źródłosłów: Brak pewnej etymologii. Rost, s. 85, przypis 1, wiąże z plau̯cə *piuca, co jest mało przekonujące zarówmo ze względów fonetycznych, jak znaczeniowych. Szydłowska- Ceglowa, Lud, XL VIII, s. 100, zestawia wyraz połab. z poi. puc, puca 'człowiek pucowaty', pucek 'ts.', pucaty 'pyzaty, mający wydatne policzki', cz. pucek 'buclate ditě, mały buc- łaty ćlovělť, Ьuiš1áк 'budaty hrnec na mleko, na kvĕtiny’. Za Biiicknerem, SE, s. 447 i 403, uważa puc za oboczne do pęc, napęcniały, natomiast według Machka, ES, s. 405, puc jest pożyczką z niem. Butz. Za podstawę znaczeniową uważa Szydłowska-Ceglowa to, że kiszki są zwykle nadziewane w grube flaki.
paun
n., m., par. akc. ; par. morf.
funt
Źródłosłów: Z sidn. punt n. funť, por. też szlez.-holszt. pund, puunj,
Źródłosłów: *pikne(lö), *dbn U pokne[tb), *poCe, *pol € (dcl z dn., zob. s. v.), *je(sto) pbćenbjb — Lehr-bpław iński, SO, \ , s. 308-—■ 370, zestawia ze słe. pękali 'an das Waschbrett schlagen’, ros. покнуть 'stukać' (źródła dla wyrazu ros. nie podaje), może też stpol. pczony, por. u Lindego Masz tu pczonyni dowodem słoico panskie (z „Jovialitates” W. Potockiego). Formę *pabi.e(/s)uważa Lelir-Spławiński za oboczną do *pukati, a rozwój znaczeniowy wyrazu połab. przedstawia jako'pukać, stukać’ -> 'upadać ze stukiem’ -> 'upadać’. — Zupełnie nie przekonują ze względów fonetycznych i morfologicznych etymologie Rosta (z *potkne, s. 107, przypis 7) i Brücknera, ZfslPh, VII, s. 42, który zapisy Pattzie, Badsi itd. wiąże z poi. padłszy. — Forma ją påcenə jest utworzona na wzór niem. ist eingefallen. O funkcji przysłówka dånau̯ wr połączeniach z czasownikami zob. s. v.
Źródłosłów: *potenbćbka demin. od påtinəc, zob. s. v., utworzony za pomocą sufiksu *-ka. Rodzaju żeńskiego jest również dennn. od våu̯k 'wilk’, zob. s. v. vrnckə. — Rost, sł., s. 407,' mes sznie uważa za pl. Por. sch. sporadycznie ptentiac
påtincĕ
adi.
ptasi
Źródłosłów: *pbtenbcbjb, *nhtM),h/‘h‘)h /IПVJ* *oнЬлмL. 4.
(gen. partitivus
w formie nom.), *pbtmbfoje zblę — derywat przymiotnikowy z sufiksem *-jb- od påtinəc (zob. s. v.). Sufiks *-(*)>- był w połabskim dość produktywny, por. ggsə, honĕ ťiizě.
Źródłosłów: *pbtenbÓbmca — derywat z sufiksem *-nka od *рьieпьс (zob. s. v. patinəc). Brak dokładnych odpowiedników w innych językach słow., ale por. w tym samym znaczeniu poi. ptaszarnia, dł. ptaśnica, gł. ptaóernja, cz. pUicinec, ros.
птúчник.
Źródłosłów: pol. lud. potka 'ts.*, Brückner, ZfslPh, VII, s. 43, odrzuca
pierwsze zestawienie, przyjmując tylko drm/
wrotnego *pübka 'ptaszek' — demin dr * 4>*er-
-nor rns. dial. ппптп ^.00J, LЛЪЫ^Ь' 8- v. рâ-
„yjv—e,-- ^ x ... uu .'рЫа -
tinəc), por. ros. dial. пóтка 'ptaszek, mały ntak ’
• л • •« . ^ v JJGclK. /,WłilBZP7M
śpiewający; membrum virile', cs. рьuы 'ptak', strus. 21ы
52
II
wr
fbtbica ts. , Ъi.íiiсii.Yiôтка Wiсiйiiый уд вообще’osovic) \aχ*w * ptaków często bywają przenoszone na 'membrum VirikJ por. np. dn. szlez-holszt. piele 'jllllge Gans oder Ente' oraź 'membrum virile’ (zob. też Strekelj, AfslPh, XXVII 8. 50— ’»9, Kostiål, ibid., XXVIII, s. 398—399, Vasmer, REW , s. 418). — Rost, s. 65, przypis 24, bezpodstawnie wątpi .. trafność podanego przez Param Schultzego znaczenia 'männlich Glied’ — język połab. ma tu dokładną paralelę znaczeniową w br., w któiym пóтка znaczy 'membrum virile’ i 'vrilva’.
påun
adi.
pełny
Źródłosłów: »pl'nt, *]>ľmjb, *pl'»aj‘h *l>ľ""3e> *PS’"!üe. 1HЛ рHнц, pel JмLрЫeщ pilni, M. Pól"!/, Ф. Г* »»,**■ Ф», *. í»Ч słe. pół«., s«h. рйп, ршш, ш. рiьнь, 1*. n.»ced. пoм,, Г0S.пóЁыщ полон, li к г. пóeшш, rzad „óаен. Ьг. „ůу,ш. / 0(1. powiedników jiozaslow. por. ht. pilnns, lot. piliis, stind. pürmh, goc. fulls (Meillet, Et., s. -Ш, Trautmann, lWn- s. 218,' Vasmer, BE W. TI, *. •'«» * bibliografią).
påunü
nfl.
pełno
Źródłosłów: *pľno: poi. pełno, sli. pó-инo, dl.połno, gł. połno, cz. phio, sła. pin o, sch. puno, bg. пълнo, maced. полно, ros. полно, ukr. пoвно, br. под на. — Derywat przysłówkowy od *pľm (zob. s. v. påyn), pierwotnie forma nom.-acc. sg. n.
Źródłosłów: ŚГO(1и I,!aíi,iсí!У pwyjmowwiy
not obiegowy’ й„0i t» vykle w P1- 'moneta lub bank-
g "5 , stpol. tez konkretna (podstawowa, najczf
neta, UKľ. ргźeśт,aгź. тияз, тнязь pot grajcara', w pl. 'pieniądze’. — Stara pożyczka z germ., por. stwn. pfenmmj 'Pfennig’, stsas. penning 'fränkischer Silberdenar’ (Kipar- sky, GLG, s. 250 nn., Meillet, Tit., s. 181, Vasmer, RE W, II, s. 330 7, dalszą bibliografią). — Rozwój w połabskim niezupełnie jasny. Rost, s. 142, przypis 17, przypuszcza wpływ dn. pcnnig. Nie przekonuje objaśnienie Lehra-Spła- wińskiego, który w Gram. poł., s. .154, jako pośrednie stadium rozwojowe przyjmował formę *piną$ (*ê nie mogło rozwinąć się w i w połabskim).
ściej używana, bądź też najmniejsza) jednostka cľ ],ieniądza, też moneta’, kasz. penn pieniądz/ лГ*™* w sg. rzad. 'das kleine Geldstück, der Pfennig w pl. 'die kleinen Geldstücke, die Gelder, das (łPifr \Г
j<* '*•*. *"»<*■ l»- ^ '*Л «1».
'ts.’, »le.jpęnez 'die Münze’, pl. penem 'Geld’, sch. reg. mn?z pl. pjenczi ts. , scs. pĕnę%h S-^vapiov’, l)g. (цai. п£иeз zum Schmuck’ (Weigand), strus. ишщi,, тщu \\Шл{. srebrna moneta rzymska; złota moneta; drobna moneta- moneta; pieniądze’, ros. przestarz. пéнязь 'pieniądz, moja’, ukr. przestarz. пiияз, пíнязь 'pół grajcara’, w pl.
Źródłosłów: Brak pewnej etymologii. Zapewne dźwiękonaśladowcze,
por. gł. purnpotać 'mruczeć, ponirukiwać\ №
sienicznik (gatunek owada)’, kasz. pąplac pluska * się, 4 pać się (o kaczkach i gęsiach)’, dl. рптроШ^ ш1< rumpeln; undeutlich und dumpf sprechen . 11 lvS pod wiilywem synomicznego sfamil (zob. s. v.).
Źródłosłów: Z śrdn. panse m. 'Wanst, Sehmerbauch’, por. też szlez.- -holszt. pans f. 'Panse, Panze, der erste Magen der Wiederkäuer, Bauch, Wansť. Por. Rost, s. 171, przypis 18: „Die Wurst wurde in einem Tierdarm oder Magen gefüllt, bezw. aus dem Magen selbst in Verbindung mit einigen anderen Ingredienzien eine Wurst hergestellt”. — Wyraz zasymilowano morfologicznie przez zaopatrzenie go w rodzimy sufiks -kə £= *-ka, por. Polański, MZ, s. 16, 129.
Źródłosłów: *pęstb, *sb pęstbjo: poi. pięść 'dłoń ze zgiętymi, skurczonymi palcami; kułak’, kasz. pisc 'ts.’, dł. pesć 'ts.’, gł. pjasć
ts. , cz. pest ts.’, poet. 'ręka’, sła. j>asť"pięść’, słe. pęst 'die Faust; die hohle Hand, eine Handvoll; soviel man mit einem Griffe fassen kann, der Griff’, sch. pest 'Fausť (Vuk), cs. pęsib ts. (7ti>Y(z/) ), ros. пясть część ręki między nadgarstkiem a palcami,^ śródręcze , dial. też 'garść’, strus. пасть 'śródręcze; pięść’, ukr. reg. п’ясть 'pięść’, br. пясць 'śródręcze’. —
pąt
num.
pięć
Źródłosłów: *fęU.. poi. mc, kasz. pmc, pąc, dł. pB, gl. m CZ ,/
sła. pať, słe. pęt, sch. pet, scs. pęu, bg. пет, maced. пет ros* пЯть, ukr. п’ятъ, br. илi/ь, z odpowiedników pozasłow ’ n0r stind. pavktih 'piątka’, stnord. fimt 'ts.’ (Trautmann BS\r s. 213, Meillet, li/t., 181, 280, s. SC, s. 129, Vasmer, REW*
pątdis'ųt
num.
pięćdziesiąt
Źródłosłów: *pętbdcsęU: poi. pięćdziesiąt, kasz. pinęesot, pąfiesol, dł. peśźaset, gł. pjećdzesat, cz. padesat, sła.pätdesiat, słe. pętdcset, sch. pedesct, scs. pętbdesęU, bg. петдесéщ maced. neóecern, ros. пятьдесят, ukr. rüятдесят, br. пяцьдзесят. —Pierwotne zestawienie z *pętb (zob. s. v. pąt) i gen. pl. *desęh do *dcsętb (zob. s. v. clisąt).
pątărü
num.
pięcioro
Źródłosłów: *pętero ((I *pętoro): poi. pięcioro, kasz. pincoro (plu.), pącoro (środk., płd.), słi. pjincəro, cz. patero, sła. patoro, sch. peter o, petoro, ros. пятеро, ukr. n ятеро, bi. пWL№ por. też dł. pĕśory || pcśery 'fünffach , gł. pjeóory s., ■ pctęr 'fünferlei’, bg. петóрен 'pięciokrotny (o ormacj
pątnădist
num.
piętnaście
Źródłosłów: *pętb-na-dcsęte: poi. piętna8сгеì Ł • m^nasćo, gł-
mtnåsee (środk., płd.), sli. pj^ulusea, dl. f
pjatnaće, cz. patnact, sła. pötnasť, słe. petnajst, sch. pctnaest, scs. pętb na desęte, bg. петнáйсгт, maced. nemuaecem, ros. ял/л- нáдцать, ukr. n' ятнáдцятъ, br. пятнáццацъ. O formach tych zob.
pątnocti
num.
piętnaście
Źródłosłów: *pętb-na-dcsęte: poi. piętna8сгеì Ł • m^nasćo, gł-
mtnåsee (środk., płd.), sli. pj^ulusea, dl. f
pjatnaće, cz. patnact, sła. pötnasť, słe. petnajst, sch. pctnaest, scs. pętb na desęte, bg. петнáйсгт, maced. nemuaecem, ros. ял/л- нáдцать, ukr. n' ятнáдцятъ, br. пятнáццацъ. O formach tych zob.
pątstid'ĕ
num.
sto
Źródłosłów: Stara słow. forma *soto w języku połab. nie utrzymała się lecz została zastąpiona przez wyrażenie opisowe 'pięć dwudziestek’, tj. pąt (= *pętb) -f- stiďĕ nom.-acc. pl. do süg 'dwadzieścia sztuk, dwudziestka’ (zob. s. v.). Rzadziej prawdopodobnie używano także wyrażenia clisątdiśǫ̇t (zob. s. v. disąt).
pąt'üste
n ., pl ., par. akc. ; par. morf.
Zielone Świątki
Źródłosłów: Pożjczka, por. śrdn. pinkesten 'Zielone Świątki’ a to z grec. -EVTTpcoarŕ; (Rost, s. 142, przypis 24). W połabskim, podobnie jak w scs. pętikosuje 'ts.', nastąpiła kontaminacja z rodzimymi wyrazami pąt <= *pętb i ^isr ^ *]COStb zob. Polański, MZ, s. 167, i Hinze ZfSl, IX, g. 692. Trudno roz- s rzygnąc, czy wyraz otrzymał formę rodzaju nij. na *-ъie, czy może jest to nom.-acc. pl. na *-
pąt'üstnĕ
adi.
zielonoświątkowy
Źródłosłów: Derywat przymiotnikowy z sufiksem *-ыi- od pąluste (zob. s. v.). Nazwa miesiąca czerwca jest kalką niem. pfingst- monai, zob. Heydzianka-Piłatowa, RPTNO, YIП, s. 60 i nast. Polański, MZ, s. 101 i 167.
Źródłosłów: *pelynn do *pchfnb: poi. piołun, stpol. też pioł!/*1
z sufiksem -mi jest nowsza, zob. Brückner, SE, s. 414) 'Artemisia absinthium L.', w tym samym podstawowym znaczeniu kasz. połun, dł. polyn I) połun, także półnn, półyn, gł. połon, cz. pelyn II pelun, słe. pelin, sch. pelin, bg. пелйн, maced. пелнн, strus. pelynъ, pelyn ь, ros. полынь, ukr. полúк, Dr. палым, z odpowiedników pozasłow'. por. lot. pelanę 'jńolun’. Dalsze nawiązania niepewne, por. Vasmer, RE W,
Źródłosłów: *perika — nomen agentis z sufiksem *-ika do *рьтíi, *pero (zob. s. v. perĕt)-, w innych językach slow. występują w tym znaczeniu odmienne formacje, zresztą bardzo zróżnicowane, por. poi. praczka, kasz. pierałka, cz. pradMŕka, pradlena, słe. perica, sch. perilja, ros. прачка, ukr. прачка, br. прачка. — Sufiks -ai̯kə był w połabskim dość produktywny, por. bez ai̯kə. skocai̯kə, perdojai̯kə, i widocznie mógł tworzyć rzeczowniki zarówno rodzaju męskiego, jak żeńskiego. —
Podstawą słowotwórczą dla formy połab. jest temat praes., podobnie w słe. i sch.
Źródłosłów: *perdajika nomen agentis z sufiksem *-ika do *per- daje(t-o), por. perdojĕ. O sufiksie -ai̯kə zob. s. v. pemi̯kə. Por. o zbliżonej budowie poi. sprzedawca 'ten co sprzedaje’, sła. predavac 'sprzedawca, ekspedient’.
perdojĕ
v., ninf., par. akc. ; par. morf.
sprzedawać
Źródłosłów: *pcrdaje(U), *pcrdalo, *pcrdamjb, *jbmaśb perdanbjb: chodzi tu właściwie o dwa czasowniki, jeden dokonany (pirdol, pirdonĕ — do *perdaü) i drugi niedokonany (perdojĕ — nie wiadomo jednak, jak rekonstruować inf., czy na * -vati czy może na *-jati). W tym znaczeniu formy z prefiksem *pcr- tylko w poi. daw. przedać, dzis. rozszerzone o drugi prefiks sprzedać (Brückner, SE, s. 442), pomor. predac, dł. pścdaś, gł. prcdać, sła. predať, w innych językach występuje tu prefiks pro-: cz. prodaü, słe. prodati, sch. prodati, scs. prodati, bg. продáвам, maced. продава, ros. продать, ukr. прoдтпu, br. прадáць. Forma mos pirdonĕ jest kalką niem. hast verkauft. — O oboczności w prefiksie per-1| pir- zob. s. v. pir.
Źródłosłów: *perdaja, *къ pcrdaji — derywat z sufiksem *-ju od *perdaii (zob. s. v. perdojĕ), por. poi. daw. przed aj 'sprzedaż , cz. prodej 'ts.’, w tym samym znaczeniu sła. pmlaj, słe. proddja i prmlaj, sch. prodaja, ukr. dial. продай. O zróżnicowaniu w prefiksie *pcr- i *pro- zol), s. v. perdojĕ. O sufibde *-ja zob. Meillet, ßt., s. 394—100. Rost, sł., tylko zapisy Kaperdoye, Kaperdoye uważa za reprezentujące foinię ize czownikową, podobnie Lehr-Spławiński, Gram. poł., s. 101, obaj też uwrażają ten wyraz za formę rodzaju mę.^Kiego (Lt.hi -Spławiński rekonstruuje *kipcrdajn), wiążąc go z odpowie* nikami słow. na -aj. Kontekst jednak, w jnkini notujemy zapis HRj, świadczy raczej o tym, że zapis HBi j(^ пoШ-
sg. dla wyrażenia zanotowanego jako K.ipcidmi, i żt, "oIhhi
tego wyniz polab. pod względem sufiksu jest zgodny z formacjami na -aja.
Źródłosłów: Rost, sl., a. za nim Pisani (For Roman Jakobson, Essays
on the Oeeasion of His Sixtieth P*irtliday 11 Oetober 1950, s. 391—392) transkrybują peraunedan, uważając ]>ier\vszy człon tego złożenia za kontynuację pierwotnej formy zaimkowej *peri(njhjb. Na taką interpretację nie pozwalają jednak systematyczne zapisy bez końcówki po n oraz z monofton- giem po r. Heydzianka, SO, I1I/IV, s. 332 i nast., tra.ri- skrybowała pcrĕn dan, interpretując wyrażenie połab. jako kalkę niem. Donnerstag, tj. wyprowadzając je z *periim (hnb. Za późną kalkę niemieckiego Donnerstag uważali wyraz połab. też Anićkov, SI, II, s. 777, Brückner, IF Anz. XXVI, s. -10 i PF, XIV, s. 5-18, Tmbetzkoy, ZfslPh, I, s. 155. Natomiast zdaniem Pisaniego, 1. с., wyraz polab. swoim powstaniem sięga odległych czasów, gdyż znany byl także i innym językom słow., o czym świadczy stbawar. forma phervniag 'piątek', zapożyczona z zach.-słow. *permijь układu orientowanego na,sobotę. Pozostalońcuj
iHlkovvycli wióry, '‘zwarty, piąty). Nie zgadza się
im jest również polał), nazwa, czwartku, natomiast zach.- VVT\^nnii,(li>nb wraz z wzmiankowanym przesunięciem
-KIOЛN i jm v , i j i # j i
zaczęło oznaczać dzień następny po czwartku, tj. piątek pisani ma chyba rację, ale wyraz polał), należałoby uważać
podobnie jak ów rekonstruowany zaeh.-slow. za kontynuację złożenia, którego pierwszym członem była, forma prosta nie zaś złożona, przymiotnika posesywnego *pcrnnji>, derywo- wanego od nazwy pogańskiego boga *Pсгuпь (Polański, RS, XX, s. 111 — 115, i StFPS, IV, s. 110). Kama nazwa tego boga jako taka w pola.bskim się nic zachowała, ale por. strus. Fermiz.'bóg grzmotów i błyskawic u dawnych Słowian’, ros. dial. Ilcpyit 'bóg grzmotów i błyskawic’ (Dal), tu chyba też sch. Permi — nazwa miejscowa w Bośni, sic. ľerunja Ves, Pcrmvji Vrh— nazwy miejscowe w Kuryntii, połab. Pewne, Prohu— nazwy miejscowo (Vasmer, IШW, II, s. 345—34(1, Trautmann, ZfslPh, XIX, s. 303). Nazwa boga pozostaje najprawdopodobniej w związku z wyrazem *pc- rwłb: poi. piorun 'gwałtownie wyładowanie elektryczności pomiędzy dwiema chmurami albo pomiędzy chmurą a ziemią, któremu towarzyszy huk i błyskawica, grom’, gl. рje run piorunowa strzałka’, cz. perun 'ts.; piorun’, ros. daw. nepifn błyskawica, piorun’, ukr. ncpifn 'piorun, grom’, br. ппрỳu ts. (Vasmer, IШW, 1. с., tam też o innych pomysłach etymologicznych z bibliografią).