Źródłosłów: Część pierwszą wyrazu, so, należy może zestawiać z poi. dial. (małopoi.) sa 'wołanie na woły, by skręciły w lewo’, kasz. sa! 'wyraz oznaczający przywołanie kogoś do siebie’, por. poj [Ze] sa “przyjdź [no] tu!’, pomor. sa, są ЪiегЬег’. Jest to prawdopodobnie zdenazalizowana postać formy są (zob. sem i I. są). Część druga wyrazu jest pożyczką z dn., por. dn. hi Linksruf für Pferde und Ochsen’, lünebur. hü 'antreibender Ruf des Fuhrmanns’
saidlü
n., n.
szydło
Źródłosłów: *sidło: poi. szydło, kasz. šёđio, dł. śydło, gł. sidło, cz. śidlo, sła. śidlo, słe. śtlo, sch. siło, bg. шúлo, maced. шило, ros. шúлo, uкг. шúлo, br. шúяa. — Pierwotne nomen instrumenti
na *-dlo od *śiti, *šъJq (zob. s.v. sajĕ).
Źródłosłów: *šûьпiсa: derywat od *šiiьп- (zob. s.v. sajtnə) utworzony za pomocą sufiksu -ajcə (-= *-ica), por. w tym samym znaczeniu podobne derywaty w innych językach słowiańskich: dł.
_. ‘ 'šу sinica, cz. śivacka, sła. śivaćka, słe. diał. sivabiica, sivatnka, śivanka (Pletersnik), sch. śivatica.
Sa,iznaiwľad«onľwwyraL,üu-tyCZąCa d° SZyda’’
Źródłosłów: *śijenbje — derywat od nie zaświadczonego ptc. praet. pass. *śijen$ fszyty’ (do śiti, zob. s.v. sajĕ); dokładny odpowiednik występuje tylko w bułgarskim: шúeнe rzycie’. Postać sufiksu -enĕ zam. spodziewanej -inĕ zapewne pod wpływem analogii do form ptc. praet. pass.
Źródłosłów: erywat od saľə (zob. s.v.), utworzony za pomocą sufiksu .inik *-eniks
salot
n., m.
sałata
Źródłosłów: Z śrdn. sallat || salåt 'sałata’.
sal'ă
n., f.
szleja
Źródłosłów: *śblja II *sblja: stara zach.-słow. pożyczka z niem., por. stwn. siło 'pas, rzemień, szleja’, śrwn. sile fts.’, por. też w tym samvm znaczeniu w pozostałych językach zach.-słow.: poi. szleja II szła, dł. sla, gł. sla, cz. śle. Z polskiego wyraz dostał się do wsch. słowiańszczyzny, por. strus. śleja ‘rzemień od chomąta’, ros. шлея fszleja’, ukr. шлея, шлия “ts. , br. шлея cts.’, por. też ukr. шлейка ‘rzemień’.
samet
nfl.
razem
Źródłosłów: Pożyczka z dn., por. śrdn. samet || sament Vazem’.
Źródłosłów: *suka: pol. suka 'samica psa’, obelżywie też o kobiecie źle się prowadzącej, kasz. seka 'samica psa; kobieta lekkich obyczajów’, cz. suka 'samica psa’, obelżywie też o kobiecie, sła. suka 'ts.’, ros. сука 'samica psa’, сýчка 'prostytutka’, ukr. сука 'samica psa’, obelżywie też o kobiecie, br. сука 'samica psa’. — Pierwotne znaczenie 'samica psa’, z tego poprzez obelżywe odniesienie do kobiety lekkich obyczajów 'prostytutka’.
saunaică
adi.
poziomki
Źródłosłów:
saurau
n., m.
ocet
Źródłosłów: Z śrdn. sur 'Saure, Sauressig’.
saurnă
adi.
znużony
Źródłosłów: Z śrdn. sür 'sauer als Geschmacksempfindung, körperlich und geistig beschwerlich, mühselig, schwierig’.
Źródłosłów: Derywat od dargnęt (zob. s.v.) utworzony za pomocą prefiksu så-.
sådĕ
v., ninf.
zejść
Źródłosłów: *ssjbde, *đъЦъ ssjbde: z prefiksem *55do *iti, *jbdę (*idę); odpowiedniki w innych językach słow. sprowadzają się bądź do *S5-iti (*sö-jbti), bądź do spodziewanego *szniti (*ssn- iti): poi zejść, zejdę m. in. Idąc opuścić się w dól, zstąpić’. w tym samym podstawowym znaczeniu kasz. zeńc, zeńdą, dł! zejś, zejdu || zejźom, cz. sejiti, sejdu, sła. zisť, zide, sch. sići, sidem, scs. ssniti ssriidę, strus. ssniti, ssnidu, ros. сойтпú, сойду, ukr. згйтпú гiйдý, br. сысцг. — Por. w praes. dåzd ajdě (±= *dszgb idets) 'deszcz pada’ (dosłownie Idzie’), por. też dł. dejśćik jo zejśeł 'deszcz spadł’, gł. deść zeńdźe ' ts.’, scs. Sъпiđe đōžđъ 'ts’.
sådăt
v., inf.
zrobić, wykonać, uczynić
Źródłosłów: *ssdĕti, *poslěds ssděti, *ssději, *södĕlr. słe. zdćti 'zusammenstellen; behexen, beschreien’, por. też scs. ssdĕjati 'schaffen, hervorbringen’. — Z prefiksem *ss- do *děti, *dĕję (pierwotnie *dedję): stpol. dzieć (^= * děti), dziać, dziejać (—
*dějati) 'czynić, działać; podziać’, poi. dziać (±= *dĕjati) 'robić na drutach’, dziać się 'stawać się, odbywać się , kasz. zac są ts.’, dł. zaś, źeju || źejom 'tun, arbeiten; stricken , gł. dźeć, dzĕju II dźiju 'machen, tun’, cz. arch. literac. diti •mówić’, diti se 'dziać się’, stcz. też 'podziać; czynic, robić’, sła. diet sa 'dziać się’, słe. dćti 'stellen, legen; tun; sagen’, sch. djeti 'podziać, schować’, scs. deti, deję || dezdę
Źródłosłów: stbklenikz derywat od nie zaświadczonego w połab- S iľ oп.Ч“ P\erw°tnego *stbklo, utworzony za pomocą TY ~ _em^jak våkninek 'szklarz’ od våknü 'okno’
såkodlĕ
n., n.
kołowrotek
Źródłosłów: *S5kadlo — derywat od nie zaświadczonego w połabskim *sökati II * sukati, utworzony za pomocą sufiksu *-dlo, por. cz. skåti 'nitkować przędzę’, sła. przestarz. skať ts.’, strus. sskati 'сучить, ссучивать’, ros. reg. скать fts.’ (Dal), stpol. su- kać 'skręcać razem kilka nitek’, dł. sukaś 'Stricke bz. Zwirn drehen, spulen, zwirnen’, gł. sukać ts.’, cz. soukati ts.’, sła. sukať ts.’, słe. sukati ts.’, sch. sukati ts.’ — Pierwotne znaczenie zapewne Tcręcić’, por. lit. sukti Tcręcić , łot. suki ts.
Formacją zbliżoną do połab. såkodlĕ, ale od niej niezależną i posiadającą inne znaczenie jest *sukadlo, por. stpol. sukadlo 'przyrząd tkacki służący do nawijania nici na cewkę , dł. sukadlo 'Spülmaschine, Spulraď, gł. sukadlo T)rehrad des Seilers; jedes Werkzeug zum windenden Drehen’, cz. soukadlo tiawi- jarka’, słe. sukalo 'Spülmaschine; Drehmaschine .
såkrĕt
v., inf.
ukryć, skryć
Źródłosłów: ♦w/pćeno/e (*ss/fćena;a?) - do *sölękti,^ sdękę: scs.
ss/esŕŕ, ss/ffy fzusammenbiegen, zusammenkrummen, eu-
gen’, por. także dł. dial. i przestarz. lec, leku zastawiać sidła
lęcati Fallen stellen, fangen5, strus. Ijacati zastawiać sieci , ros. ляцáтъ ‘napinać (łuk, pułapkę)’, tu też należą poi. zląc się (przestarz.), zlęknąć się 'przestraszyć się’ (pierwotnie 'zgiąć się ze strachu’), lękać się 'obawiać się’, w tym samym znaczeniu dł. lěkaś se, cz. lekati se, słe. lęcati se, sch. Ićcati se, ros. лякáтъся, ukr. лякáтися, z odpowiedników pozasłow. por. lit. lenkiii, leńkti 'giąć’, łot. liekt ts.’
sålącenă
adi.
zgięty
Źródłosłów: ♦w/pćeno/e (*ss/fćena;a?) - do *sölękti,^ sdękę: scs.
ss/esŕŕ, ss/ffy fzusammenbiegen, zusammenkrummen, eu-
gen’, por. także dł. dial. i przestarz. lec, leku zastawiać sidła
lęcati Fallen stellen, fangen5, strus. Ijacati zastawiać sieci , ros. ляцáтъ ‘napinać (łuk, pułapkę)’, tu też należą poi. zląc się (przestarz.), zlęknąć się 'przestraszyć się’ (pierwotnie 'zgiąć się ze strachu’), lękać się 'obawiać się’, w tym samym znaczeniu dł. lěkaś se, cz. lekati se, słe. lęcati se, sch. Ićcati se, ros. лякáтъся, ukr. лякáтися, z odpowiedników pozasłow. por. lit. lenkiii, leńkti 'giąć’, łot. liekt ts.’
såląk
n., m.
wyka
Źródłosłów: Prmęk ts., tu tez poi. dial. płd. zlęk гVтźe-
n лт tS' zi:ak fts*,, por- też ros* зляка
ts. (Dal). Nazwa rośliny pochodzi stąd, że używana jest ona
w rożnych chorobach dzieci uważanych przez lud jako skutki przestrachu.
sålüv
n., m.
słowik
Źródłosłów: *s5lovbjb, *sslove: — większość odpowiedników słow. sprowadza się do pierwotnej postaci *solv-, por. poi. słowik, kasz. slovik, cz. slavik, sła. slåvik, słe. sldvec, sch. slåvüj, bg. слáвей, maced. славей, rcs. slaviji, ros. соловей, uкг. соловíй, br. ca- лавéй, do tej także postaci sprowadza się oboczna forma połab. slåvajťĕ (zob. s.v.), ale por. dł. syłojik, syłojk, gł. syłobik, solobik. — Prasłow. *solvb(jb) jest najprawdopodobniej derywatem od *solvö 'szary’, por. ros. соловóJ 'żółtawoszary’
sålüzĕ
v., ninf.
złożyć
Źródłosłów: *sslozi(ts) do *ssłoźiti: poi. złożyć, złożę, kasz. złozec, złozi, dł. złozyś, złozym, gł. złoźić, złoii, cz. sloziti, sloztm, sła. zloziť, zloźi, słe. zloziti, zloźim, sch. sloziti, slözim, scs. ssloziti, selozę, bg. слóжa, сложит, maced. сложи, ros. сложить, сложу, uкг. зложúтu, зложý. - Element ťhope 'razem jest pożyczką z dn., gdzie pełni podobną funkcję, jak inem. zusammen, tzn. występuje nie tylko jako przysłówek, ale służy ze do tworzenia tzw. ^abśton podobne wyrażenia
takich form n "
czasownikowe >viu
såmarc'onĕ
n., n.
zmierzch
Źródłosłów: *V5 ssmfcanbje: subst. verb. do *s5mfcaU || ^ szmfkatii poi. zmierzchać się, także zmierzchać 'ściemniac się, zapadać (o zmroku)’, rząd. mierzkać się (Brückner, SE, s. 333), por. tez stpol. mirzkać fciemnieć’, dł. zmyrkać i zmyrkać se ts. , zmyr- kać też ‘mrugać’, gł. směrkaci směrkac so zmierzchac się , cz. smrkati se ts.’, sła. zmrkať sa ts.’, sch. smrkåvati se ts. , bg. смрéква ce “zmierzcha się’, ros. смеркаться fzmierzchać się’, ukr. смеркáтися ts.’, por. też scs. тгьсаíi fdunkeln, verfinstern’, cz. mrkati “mrugać’, z odpowiedników pozasłow. por. lit. mćrkti, mćrkiu fmit den Augen blinzeln, die Augenlieder schließen’.
såmart
n., m.
choroba, pomór
Źródłosłów: samут'ŹиT1' ШeTÓ %g011’’StpoL też 'mor’zaraza’, w tym Ж cľtlTľ” «**«, dł- srherś, gł.
bg сд»îт !iн ’ sle- smH’ sch- smŕi> scs- ssmntb, zaraza’ Ukr cwľnmľtľ™’ Г°S‘ CMepmh’ w st™s- też 'mor,
niach, jak poi lud koLT'™b'??l W гđŻпУсЬ ^yraże-
bsz. gąså smĕrc 'zawilec glľowľ Ane WуП?đźпiaJУ koń’> сřпō smft 'dżuma’. — Rozwóf^’ mone nemor°sa’, sch.
Rozwój znaczemowy najprawdopodob-
niej wyglądał następująco: ‘śmierć, masowa śmierć, masowe zdychanie, zaraza’
Źródłosłów: *s5vftěti — z prefiksem *ss- do *vftěti, zob. s.v. vartĕ. Prefiks så- występuje tu chyba w funkcji tworzenia formy dokonanej czasownika. W znaczeniu 'robić (masło)’ występuje ten czasownik także w czeskim (vrtěti masło). Punktem wyjścia dla tego znaczenia było zapewne 'mieszać, bełtać’, które rozwinęło się z pierwotnego 'kręcić, obracać’, por. podobny rozwój w języku ukraińskim: колотити 'mieszać, bełtać , a także 'robić, ubijać (masło)’. W znaczeniu 'mieszać, bełtać’ notowany jest kontynuant pierwotnego *vftĕti w dolnołużyc-
kim i górnołużyckim (zob. s.v. varte).
Źródłosłów: Derywat od czasownika “™rbi (zoK S.-л)
utworzony za pomocą sufiksu -Iщпэ który jest roz
szerzeniem sufiksu Una.
såvlåk
n., m.
powój
Źródłosłów: *8*volkx słe. (njivski) siak (- *svlak) 'powoj (polny) (Convolvulus arvensis), sch. siak 'powój’, bg. ieg.1 dial. сгвлак (Gerov)i сśвлек 'Convolvulus arvensis . Por. także o podobnej budowie, ale innym znaczeniu ros. dial. сволок вал, навои у кросен, у ткацкого стана, на который навивается основа’ (płn. i wsch.), Матица, потолочная переводина, балка’ (płd.), ukr. сволок Ъeiкa, na której leży powała’. — Do *velkti, podobnie jak vlåk (zob. s.v.). Nazwa rośliny stąd, że się rozrasta („wlecze się”) nisko przy ziemi. — Co do znaczenia “Wedwin’, które zamieścił Parum Schultze, por. śrdn. wede-winde, dn. lünebur. Wåwin’ 'Ackerwinde, Zaunwinde’.
såvlåknĕ
adi.
powojowy
Źródłosłów: Derywat od såvlåk (zob. s.v.). Przed sufiksem -nĕspodziewalibyśmy się palatalizacji wygłosowego -k w -c, jako że w tej
såzdăt
v., inf.
rozebrać
Źródłosłów: *sszdĕti, *sözdĕji, *sszdeji-sę, *s5zdĕnaja (*sszdĕnojel) — forma prefiksalna do *dĕti. Podstawą dla *söz- był niewątpliwie wielofunkcyjny prefiks *s&-, który w innym znaczeniu zanotowany został z tym czasownikiem w formie sådət (zob. s.v.). Forma tego czasownika z prefiksem *ss- w znaczeniu odpowiadającym połab. såzdət występuje w polskim (por. zdziać "zdjąć z siebie, np. ubranie lub jego część’) i rosyjskim (por. u Dala сдетпъ ts.’). Połab. såz- powstało najprawdopodobniej pod wpływem prefiksu våz- w våzdet-sə "ubrać się’, podobnie jak poi. potoczne przebuć Zmienić buty’ pod wpływem obuć "nałożyć buty’ (por. Brückner, SE, s. 592). Nie przekonuje interpretacja Szydłowskiej-Ceglowej (Lud XLVIII, s. 246, przyp. 219), która w połab. såz- upatruje podwojony prefiks så- z udźwięcznionym s przed następującym d. — Zob. odpowiedniki czasownika *děti w innych językach słowiańskich s.v.
sådət.
såzinĕ
v., ninf.
spędzi (z pastwiska)
Źródłosłów: *sszene(tö) do *s*gmati: poi. zegnać, zegnam (ale por. stpol. 3. sg. praes. zenie od gnać) m. m. spędzie, przepędzić (np bydło)’, w tym safhym podstawowym znaczeniu
SňЙ ü gł- ^hnać, cz. 7оš
nať, zożenie, słe. zgnóti, žéпет, sch. ^
согнать сгоню, сгонишь, ukr. зигнати, сжеку. Ьг. сагначь.
ľprefiksem do Vпaíi, *ienP.
są
nfl.
tutaj, tu
Źródłosłów: ЫeГMKóże do *sĕmo (zob. s.v. sem) z fakultatywną nazalizacją,
iak Ä «0 'tu, tutaj’ (zob. s.v. sah).
sąd
v., ninf.
siąść
Źródłosłów: *sędi do *sěsti, *sędę: poi. siąść, siądę, stpol. sieść, siędę, stcz. siesti, sadu, słe. sěsti, sędem, sch. sjesti, sjedĕm, scs. sěsti, sędę, strus. sěsti, sjadu, ros. сесть, сяду, uкг. сíсти, сяду, br. сесць. Formy z samogłoską nosową kontynuują pierwotny infiks nazalny, zob. Meillet, SC, s. 204,214, Vaillant, GC, ПI, s. 181, Vasmer, REW, III, s. 63.
sązmą
n., n.
sążeń
Źródłosłów: sęzbmę, *sęźbmena — nowotwór połab., utworzony od pierwotnego 'sęźem przez zastąpienie sufiksu *-eпь sufiksem -mę, -mene. Podobnym tworem jest posmą (zob. s.v.). — Co do kontynuacji pierwotnego *sężenb por. poi. sążeń (zamiast siązen,, zob. Bruckner, SE, s. 483), dł. dial. seźań (literackie scezan jest wtórne), gł. sążeń, słe. sężenj, sch. seźanj, scs. sęzem, strus. sjazenb, ros. сáжень, gen. sg. сажени, ukr. сажень, por. w tym samym znaczeniu też cz. såh (^= *sęgs) sła. siaha (^= *sęga), poi. sąg (-= *sęgs) — do *sęgati, *sęgnęti.
sect
v., inf.
kosić, rąbać, ciąć, ścinać
Źródłosłów: *sĕkti, *sĕćę (zamiast *sěkę), *sĕće(ts), *sěće(U) (dal z śrdn., zob. s.v. dal || del || doi), *sěfo: poi. siec, siekę 'uderzać mocno białą bronią, ciąć; chłostać’, reg. Ttosić’, stpol. siec, siekę Tcosić trawę, zboże; ścinać, obcinać; rąbać na części, ciąć,
niszczyć; atakować bronią sieczną, zabijać’, kasz. sec, secą Tío-
ai li cernm Tiапрп. mähen’, eł. svc, syku Tio-
fsiec, siekać; smagać’, br. сячы || сеч ts.; к*вас, gry,^ uzdach V sDOza języków słow. por. stlit. \sekti 'nasiec, nasieka , t^secT-ZZt siec, krajać, odcinać; P™ wod* *b powietrze (w biegu, w locie itp.), przepływać cos, przelatywać cos,
Źródłosłów: *sikanica: sie. sikanica Zerhacktes (von Speisen m. der Küchensprache)’, por. też pol. sukanka, Sгекатпa ipotrawa
sekăr'o
n., m.
kosiarza
Źródłosłów: *sĕkarja do *sěkarjb — derywat od sect (zob. s.v.) m. in. Tiosić’ utworzony podobnie jak lekər, pekər (zob. s.v.v.). Dokładnym odpowiednikiem jest poi. dial. siekarz Tcosiarz, żniwiarz’, poza tym por. w tym samym znaczeniu od tego samego czasownika z innym sufiksem cz. sekać.
selšap
n., m.
towarzystwo
Źródłosłów: Pożyczka z dn., por. lünebur. sell-schopp, sellschap.
sem
nfl.
tutaj, tu
Źródłosłów: • * * ч * Sam0’ w niektórych językach słowiańskich także samo), pojbdi sěmo, *sěmo byti (*sěmo jesmb, *sĕmo
je(sU)), sěmo a tamo: poi. arch. sam ftu, w tę stronę’, dziś żywe tam i sam fpo różnych miejscach; w różne strony, w różnych kierunkach , stpol. sam, samo ftu, w tę stronę1, kasz. sam W, dł. sem Tiierher', gł. sem fts.’, cz. sem, przestarz. też semo ftu, w tę stronę’, por. też sem a tam ftu i tam, tu i ówdzie’, sła. sem ftu, w tę stronę’, słe. sęm fts.’, scs. sěmo \s.\strus. sěmo, samo, sjamo, sěmb fts.’, ros. сям w wyrażeniach там u сям, там-сям, то там то сям ftu i ówdzie’, uкг. там и сям fts.’, то сям то там fto tu, to tam’. — Derywat od zaimka *śъ (zob. s.v. sę) jak *tamo od *U (zob. s.v. tom), *onamo od *orcs (zob. s.v. vånom), *inamo od *iпз (zob. s.v. jainəm). Postać *sĕmo zamiast *samo (z pie. *k'-amo) może na wzór *vbśĕmo U *vbśĕmo (z dawniejszego *vbχamo w wyniku trzeciej palatalizacji)
Źródłosłów: *sĕmeno: poi. dial. siemiono 'nasienie’, cz. semeno nasienie’, sła. semeno 'ts.’, ukr. сiменó 'ziarno siewne’, por. także pomor. semönkvo 'nasionko’. Forma oboczna do serną (zob. s.v.), utworzona od tematu jego przypadków zależnych, jak cz.
sloveso od slovo.
Źródłosłów: Wyraz obcy, pożyczka z dn., por. dn. 2. sg. imperat. set
do selten 'setzen, Platz geben’ oraz przysłówek-partykułę dal
del N doi (zob. s.v.).
set'ară
n., f.
siekiera
Źródłosłów: *sekyra: poi. siekiera, kasz. sekera, dł. sekera, gł. se/cera, cz. sekyra, sła. sekera, słe. sekira, sch. sjekira (wokalizm pierwszej sylaby wtórny pod wpływem sjeci*= *sĕkti, zob. Vasmer, REW, II, s. 603), scs. sekyra, bg. секúрa, maced. секира, strus. sekyra, sokyra, ros. секúрa, uкг. сокúрa , br. сякéрa, z odpowiedników pozasłow. por. łac. secüris 'siekiera, topór’. Rdzeń
ten sam, co w *sěkti, *sĕkę (zob. s.v. seci)
sibĕ
pron.
siebie
Źródłosłów: *sebe, *u sebe, *oU sebe, *ks sebĕ, *sebe, *sę, *perds sę, *pods sę, *sę, *za seboję (zamiast *soboję), *vs sebĕ, por. poi.
siebie gen.-acc., sobie dat.-loc., się acc. (dziś tylko jako enkli- tyka przyczasownikowa, ale w stpol. zabytkach małopolskich do XVI w. się jest notowane po przyimkach, natomiast sie w połączeniu z czasownikiem), sobą instr., kasz. sebe gen.- acc., sob'e dat.-loc., są acc. (zwykle tylko przy czasowniku, ale w utartych zwrotach także po przyimku, np. pŕed są 'przed siebie’, pod są 'pod siebie’), sobę instr., dł. sebe gen.-acc. i dat.-
loc., se (enkhtyczne) acc., sobu instr., gł. sebje gen.-acc., sebi || sej dat., so (enkhtyczne) acc., sebi (np. w sebi V sobie ) loc., cz. sebe gen.-acc., sobĕ, enkhtyczne si dat., se (enkhtyczne) acc., sebou instr., sobĕ loc., sła. seba gen.-acc, sebe, enkhtyczne si dat., sa (enklityczne) acc., sebou instr., sebe loc., słe. sebe gen.-acc., sebi, enklityczne si dat., se (enklityczne) acc., seboj instr., sebi loc, sch. sebe gen.-acc., sebi, enkhtyczne si dat., se (enklityczne) acc., söböm instr., se»« loc., scs. sebe g .
acc, sebĕ, enklityczne si dat., se acc., тS*г’Л ^^
bg. себе CU, wyjątkowo себе gen.-acc, себе cu, en у
rb.t. ce (enklityczne) acc., maced. себе (си) gen.-acc ее (en- klityczne) acc себе (cu) *mtttyczne c«
7?" \tr tSeľ dowana, budowane)’, собою, собой mstr., uкг. себе gen. acc.,
себе (po przyimkach, np. 5 себе, до себе), собг dat.-loc ся (enklityczne) acc., собою instr., br. сябе gen.-acc., себе dat, loc., -ся, -цa enklityka służąca do tworzenia form zwrotnych czasownika (np. пытпáюся, пытáцца 'pytam się, pytać się ), сабóй, сабóю instr.
Źródłosłów: Forma oboczna do sidĕmnədist (zob. s.v.),
sidlaistĕ
n., n.
siedlisko
Źródłosłów: *sedliśće• pol. przestarz. siedhszcze siedzib , У >
«И .'Łf f -r*—
nymi i gospodarskimi t w^ po ^ ^ ^ «ÄÄ, słe. sehsěe 'die Baustätte, die Area eines
Gebäudes- der Ort einer Ansiedelung, Ansiedelei; Wohnpiatz;, sch OUU'osada wiejska; miejsce, gdzie iuegdys staJa wies’, scs seliste Wohnstätte’, bg. сéлище osiedle , maced. селu- шme 'ts.; duża wieś’, ros. селище 'duza w,es; osada; miejsce gdzie niegdvś była osada’, dawne 'pole orne ukr селище osiedle, osada’ľ - Z sufiksem *-išče do *sedlo (obok *selo),
sidmărü
num.
siedmioro
Źródłosłów: *sedmero: poi. siedmioro, pomor. sedmoro, cz. sedmero, sła. sedmoro, sch. sedmero, scs. sedmoro, ros. семеро, ukr. семеро, br. самёра, por. też dł. sedymery, sedymory 'siebenfach’, gł. sedmory 'ts.’. — O budowie słow. form liczebnikowych tego typu zob. Meillet, Et, s. 231.
Źródłosłów: *skacika: derywat od skokət (zob. s.v.), utworzony za pomocą sufiksu -ajkə *= *-ika, produktywnego w połabskim w funkcji tworzenia nominów agentis (por. bezajkə, tücajkə, lazajkə). Czasownik skokət był w połabskim używany prawdopodobnie także w znaczeniu 'zapłodnić, odstanowić (samicę)’, por. u Pfeffingera „Engst skńze” (= enkst skocĕ, enkst z niem.’ skoce ±= *skaćetd) l/Etallon couvre’.
Źródłosłów: Olesch sprowadza tę formę do *śЬaгьпiсa od *skvart || *skvara, por. poi. skwar zar, spiekota’, stpol. skwara 'ts.’, poi. skwarek, skwarka wysmażony kawałeczek sioninv. boczku, mięsa’, dł. śkwark ts. , cz. skvar U śkvåra rźuzeľ, sła. śkvara 'ts, szlaka’, słe. skvara Tettauge auf einer Flüssigkeit’, sch. skvara || ckvara masc na włosy , scs. skvara Tettdunsť, ros. dial. сквáрa || шквáрa skwarek , strus. skvara 'ogień, płomień, dym, zapach’, ukr. шкварка || шкварок 'skwarek’. — Rozwój znaczeniowy od 'żar, spiekota’ do '(rozpalona, rozgrzana) smoła’ jak w słow. *degstb (poi. dziegieć, cz. dehet, ros. дёготь itd.) 'dziegieć, smoła’, które zestawia się z *zegę, *źegti (z pierwotnego *degę>, *degti 'palę’, zob. Brückner, SE, s. 109).
Niepewne, a zupełnie nieprzekonujące jest identyfikowanie przez Olescha tej formy z wyrazem śornajćə (zob. s.v.).
skųpĕ
n., m.
piątek
Źródłosłów:
skrüpĕ
v., ninf.
skrapiać, pryskać
Źródłosłów: *skropi(tö) do *skropiti — w prasłowiańskim forma oboczna do * kropiti, *kropję, por. słe. šкгорňi, šкгорiт 'skra-
piać, pryskać; padać kroplami (o deszczu)’, sch. šкгòрШ, šкгòргт 'skrapiać, pryskać’ (zob. Sławski, SE, III, s. 132-3) lub może * śъкгoрi(U) do *sskropiti (z przedrostkiem *ss- do
kropiti), por. poi. kropić, kropię 'pryskać, polewać kroplami; padać kroplami (o deszczu)’, skropić, skropię 'spryskać’, dł. chropiś, dial. i dawne u Chojnanusa XVII w. kśopiś 'pryskać, skrapiać; padać kroplami, kapać’, gł. krjepić, kpepju skra- piać, podlewać grządki’, skrjepić, skrjepju 'skropić , cz. kropiti, kropim 'pryskać, skrapiać’, skropiti, šкгòргт spryskać, skropić’, sła. kropiť, kropi 'pryskać, skrapiać; padać kroplami, ro- sic (o deszczu)’, skropiť, skropi rspryskać, skropić , s e. торг i, kropim 'skrapiać, pryskać’, sch. kropiti, kropim skrapiać, pryskać’, dawniej też 'padać kroplami’, scs. kropiti, kroplję ts.,
ros. кропúть, кроплю, кропúшь skrapiać, SPГУS
dać kroplami (o deszczu)’, ukr. кропит«, кроплю.кропиш
'ts-’. скропúтu, скроплю скрошш
slagbam
n., m.
zapora, bariera, rogatka
Źródłosłów: Pożyczka z dn., por. np bremeń. Slagboom.
Źródłosłów: Z śrdn. slómer m. Schlemmer, Verschwender1.
slap
v., ninf.
spać
Źródłosłów: Forma obca, zresztą cale wyrażenie przejęte bez żadnych zmian z dn, por. dn. slap woli fśpij dobrze!1
slap'ol
v., ninf.
wlec, ciągnąć
Źródłosłów: Z śrdn. slepen Tortziehen, fortschleifen.
slausă
v., ninf.
słuchać
Źródłosłów: *sluśajets, *sluśaji do * sluśati: stpol. sluszać, sluszec 'należeć, należeć się; być stosownym; byc posłusznym; zycz- liwie słuchać, wysłuchiwać’, dł. słuśas, slusam gehören , gł. sluśeć, sluśa 'należeć’, cz. sluśeti, sluśim Ъус do twa- TZУi pasować’, sluśeti se rnależeć się, wypadać , sła. slusat, slusi Ъуć do twarzy, pasować’, sluśať sa 'należeć się, wypadać’, słe. sluśati, slusam słuchać; byc posłusznym , sch. sluśati, slusam 'ts.’, scs. sluśati, sluśaję ЪÖгeп, erhören’, bg. слýшам, слýшaш 'słuchać’, maced. слуша 'ts.’, ros. слушать, слушаю, слушаешь 'ts.’. — Pierwotne itera- tivum do slyśati (zob. s.v. slåj,soť). — Inaczej Vaillant (GC III, s. 389), który dopatruje się tutaj denominati- vum od sluχs i włącza do tej grupy także formy z ch zamiast š (typu poi. słuchać, dł. sluchaś itd.). — O rozwoju znaczenia 'należeć (się), wypadać’ zob. Machek, ES, s. 457.
Źródłosłów: sch. slånica rsolnica solniczka- яo-
lanka . struś so/omca 'solniczka’, por. też w innym nieco zn£ czemu sie. s/omca "Salzwasser, Salzsole; der Trog mit Sauser (z.B. fur Schafe); Salzlecke’ oraz w podobnvm znaczeniu ale z innym sufiksem gl. sionka skrzynia na sól’, cz. slinka solniczka , sła .sianka ts. , ros. солóнка 'ts.’ — Pierwotna substantywizacja przymiotnika *solm (zob. s.v. slånə) za pomocą sufiksu -ica; nowszymi tworami (od *śoIьпз) są formy
takie, jak poi. solnica, solniczka. dł. solnica, cz. przestarz. sol- mce, sła. sotnićka.
slånă
adi.
słony
Źródłosłów: *soln(oje?) do *solnm poi. słony, kasz. słoni, dł. słony, gł. słony, cz. siany, sła. słany, słe. slan, słana, sch. slan. słana, słano, scs. słans, maced. dial. слан, ros. сóлоный, ukr. солóний, br. салоны. — Pierwotny derywat od rdzenia rzeczownika *soh (zob. s.v. süli) za pomocą sufiksu -n-.
Źródłosłów: *slĕpićbjb, *slĕpićbjb (ťicer z niem., zob. s.v.), *slĕpićeje, *slĕpićeje gnězdo, *slěpićeje męsbje, *slěpićaja gnĕzda: cz. slepići. — Derywat od slepaićə (zob. s.v.) utworzony za pomocą sufiksu *-bj- jak vicĕ fowczy’ od vićə owca .
Źródłosłów: *slěpica: cz. slePice'ślepka, sla.
w tym samym znaczeniu, al<: z ■У ślepuchtt. — Derywat od
sliepka, w poi. gwarze złodziejsbej step ^ od jej
*slěps (zob. s.v. ślepe); ъab 11 niedomagania kurzego
przymkniętych oczu, albo od
Źródłosłów: Pożyczka z dn., por. lüneb. schloppen unordentlich, nachlässig in der Kleidung auftreten’
slüvenst'ă
adi.
słowiański, połabski, wendyjski
Źródłosłów: * stověnbskr. stpol. slowieński 'słowian-
Derywat скHчíп reński, scs. slovĕnbsU -
też formy na -* wľk f n.e 2a Pomocą sufiksu -*ьśк-, PoГ-
powstałe pod wpływem formacji typ11
poi* TПICSZCZūTЫTI. ГOS. СбЛЯНПu* гкгчi cl ' i ■
ukr. слов'янсъкий, ros. славянский CZ' ś1oVaпśкý>
wem слава), br. славянскi
slüvü
n., n.
słowo, wyraz
Źródłosłów: *slovo, *slovesa: poi. słowo fwyraz’, kasz. slovo 'ts.’, dł. słowo ts. , gł. słowo ts.', cz. slovo 'ts.', sloveso 'czasownik’, sła. slovo 'ts.’, słe. slovo, slovęsa 'Abschied’, sch. slovo litera; przemówienie; słowo’, scs. slovo, slovese 'Wort, Rede, Ansprache, Homilie, Geheiss’, bg. слово 'przemówienie, mowa’, przestarz. 'słowo’, maced. слово 'ts.’, ros. слово, ukr. слово, br. слова, z odpowiedników pozasłow. por. łot. slava, slave 'Gerücht, Ruf, Lob, Ruhm’, stind. śråvah Huhm, Ruf’, awest. sravah Wort, Lehre, Spruch’, grec. кXeoq Huhm’;
sl'emă
adi.
kąpielówki, strój kąpielowy
Źródłosłów: Prawdopodobnie pożyczka, ale źródła nie udafo się w sposób pewny ustalić.
sl'od
n., m.
zwierzę
Źródłosłów: *slid* *div*jb slěds: poi. ślad 'znaki zostające na drodze po przejściu człowieka albo zwierza lub przejezdzie jakiegoś pojazdu, «rop; znak pozostały po czymś juz dzi nie istniejącym. szczątek’, w podobnych znaczeniach dl. sled, gł. sled, 5. sled, sła. sled, słe. sled, slęda, sledu, sch. shjed, śП]eđa, scs slěds, TOS. след, ukr. слгд, br. след, por. tez bg. следа ts , maced. следа 'ts.’. — Znaczenie 'zwierzę mogło się w połab- skim rozwinąć metonimicznie poprzez 'slad zwierzęcia, ślad zwierza’, zob. Polański, Polabica I, s. 134. Inaczej znaczenie podane przez Henniga objaśnia Rost (s. 160, przyp. 17), który przyjmuje tutaj rozwoj znaczeniowy ślad’ —► frasa zwierzęcia’, porównując z sch. trag 'ślad’, tråga Vasa’; Rost nie wyklucza także możliwości pomylenia przez połabskiego informatora niemieckiego wyrazu Tier z śrdn. tere, tire fArt, Gattung’.
sl'od
nfl.
po, za
Źródłosłów:
smacnă
adi.
smaczny
Źródłosłów: Derywat od zapożyczonego z języka niemieckiego czasownika smakə || smakojĕ (zob. s.v.), utworzony za pomocą sufiksu *-57i-, por. podobne derywaty także w innych językach słow.: poi. smaczny, kasz. smaćni, cz. dial. smaćny, šтпаčтiý, sła. dial. smaćny, ros. pot. смачный, ukr. смачнúй, br. смачны.
smad
n., m.
kowal
Źródłosłów: Z śrdn. smet (gen. smedes) Tcowal’
smad'ă
v., ninf.
kuć
Źródłosłów:
smagnĕ
v., ninf.
rzucić
Źródłosłów: *śтъдпe(iъ) do *śтъдпдU, por. poi. śmignąć 'rzucić; wykonać szybki ruch czymś trzymanym w ręce; uderzyć, smagnąć; poruszyć się, przelecieć’, zob. Lehr-Spławiński, SO, VI, 20-21, Gram. poł., s. 208; zdaniem Lehra-Spławińskiego i w poi. odpowiedniku jest wtórne i powstało pod wpływem iteratywnego śmigać. — Por. też cz. dial. śmihať 'smagać, chłostać’. Pol. śmignąć zestawia się z smagać 'uderzać’, zob. Brückner, SE, s. 533, Machek, ES, s. 507. — Może dźwiękona- śladowcze. — Rost (s. 150, przyp. 25) zapis Henniga nieprzekonująco wiąże z *maχnęti.
Źródłosłów: *smfde do *smfdd: stpol. smard 'chłop pierwotnie wolny, z czasem uzależniony wraz z gospodarstwem od panującego lub pana feudalnego’, także 'nicpoń, łajdak, łotr’, scs. smrbds 'plebeius’, strus. smbrds 'chłop’, ros. przestarz. смерд 'chłop pańszczyźniany’, także 'człowiek z ludu, prostak’, brus. dial. смердзь 'człowiek z ludu, chłop’ (Nosović). Prawdopodobnie derywat od *smfdĕti (zob. s.v. smarde), utworzony podob- nie jak ros. cnac 'Zbawiciel’ od спасать 'ratować, zbawiać , sch. uskok 'zbieg, uciekinier’ od uskóciti 'zbiec, uciec (o formacjach tego typu w językach słowiańskich zob. Vamant, OL,
s. 273-4). — Pierwotne znaczenie śmierdzący człowiek,
śmierdziel’, tak utworzona nazwa była PГZФ™т V°fT~7j wego stosunku do chłopów
smerdü
num.
ośmioro
Źródłosłów:
smėjącă
adi.
śmiejący się
Źródłosłów: *směj?tjaja do *smějati (sę), zob. smot-sə; mo zadiek-
tywizowane w znaczeniu 'śmieszny’
smordlaine
n., f.
czarna porzeczka
Źródłosłów: *smordlině do * smordlinja: najbliższym odpowiednikiem formalnym (jednak z tematem twardym, tj. sprowadzający się do pierwotnego *smordlina) jest pomor. smårgləna, także smarhna, smərdləna, margləna (formy te powstały w wyniku rozmaitych przekształceń fonetycznych z pierwotnego *smor- dlina) 'Schwarze Johannisbeere, Gichtbeere, Bocksbeere (Ri- bes nigrum L.)’, także Taulbaum’, Traubenkirsche, Elzbeere (Prunus padus L.)’, por. także w podobnych znaczeniach o zbliżonej budowie pomor. smargəna (^= *smordina) rts.’, poi. dial. smrodzina fczarna porzeczka’, stpol. smrodyna fts.’, też czeremcha’, cz. smradina 'czarna porzeczka’, ros. смородина czarna porzeczka’, dial. też 'porzeczka’, ukr. смородина czarna porzeczka’, dial. też “porzeczka’. — Nazwana tak od właściwości zapachowych, por. Merkulova, Očегкi, s. 213. — ror. tez Budziszewska, Słownictwo, s. 288.
smölă
n., f.
żywica, piekło, piec do pieczenia
Źródłosłów: smoła, *V5 smole: pol. smoła Oboczny produkt suchej destylacji paliw stałych (węgla, drewna) w postaci czarnej lub ciemnobrązowej, oleistej cieczy’, stpol. smok fpix’, pomor. smuoła Tľeer’, dł. smoła Tech’, gł. smoła 'smoła’, cz. smula 'smoła, żywica’, sła. smoła 'ts.’, słe. smóla 'ts.’,sch. smóla 'ts.’, bg. смола 'ts.’, ros. смола 'ts.; dziegieć’, ukr. смола 'smoła’, br. смалá fts.’ — Pierwotne znaczenie 'smoła’; znaczenie ‘piekło’ w połabskim może pod wpływem niem. Pech, które dawniej oznaczało zarówno smołę, jak piekło; podobny rozwój znaczeniowy zaszedł także w słow. *рькśIъ 'smoła, potem także 'piekło’, por. scs. рьсьЫ 'smoła’, ale stpol. pkieł, poi. współczesne piekło Infernum’, cz. peklo ^ts.’ itd., zob. Brückner, SE,
smuk
nfl.
dobrze
Źródłosłów: Z dn. smuk 'schmuck, hübsch, sc
smut'ĕ
adi.
uprzejmy, przystojny, ładny, dobry
Źródłosłów: Z dn. smuk 'schmuck, hübsch, schon’,
sm'ot-să
v., inf.
śmiać się
Źródłosłów: smějati sę (z pierwotnego *smijati sę), *(jazs || ja) směję sę, {one) smĕjetis sę, *(oпг) směh sę, *smĕjętjaja: poi. śmiać
sję, śmieje się, kasz. srhåc są, srheje są, dł. smjaś se, směju se,
S\’ STn^e,so’ cz< ST1}åti se, směji se, stcz. smieti se, sch Sтгa\.^a> SтФ sai słe. smejati se, smejem se,
cc maced w * SCS; Smijati sę> směM bĕ* сл*e>
’ • смее, ros. смеюсь, смеяться, ukr. смiятися
Źródłosłów: Pożyczka z dn., por. lüneb. Snåk f. 'jede etwas größere ungiftige Schlange, bes. die Ringelnatter’ (Kück, Lüneb. Wb.,
s. 170), śrdn. snake m. i f. 'Schlange, Ringelnatter’, prus.- niem. schnäk 'Schlange, Ringelnatter’; końcówka nom. pi. -aj, *-i, przed nią zmiana к =± c.
snör
n., m.
sznur
Źródłosłów: Z śrdn. snör m (у snóre f.) 'Schnur, Meßschnur, Richtschnur’.
snör'ostă
adi.
obszyty, oblamowany
Źródłosłów:
snüp
n., m.
snop
Źródłosłów: sła. IZî%P1п™?^ГпS;™£ trtsl-snop’cz- S"0P’ ukr. снiп, br. c»on, z ođрoÄóГ'рoLbľ’n0S' Г
snüvăt
v., inf.
snuć (przędzę), prząść
Źródłosłów: snovati: pol. dial snować 'nawijać nici osnowy, robić osnowę; snuc , stpol. snować 'prząść’, poi. snuć m.in. 'skręcać nitkę^ z przędziwa za pomocą wrzeciona lub kołowrotka; prząsc , w podobnych znaczeniach kasz. snovac, dł. snowaś, gł. snować, cz. snovati (i snouti), sła. snovať (i snuť), słe! snovåti, sch. snovati, bg. сновá, maced. снове, ros. сновать, ukr. сну ваши, br. снавáць.
sodĕ
v., ninf.
sadzić
Źródłosłów: *sadit5 do * saditi: poi. sadzić, sadzę Okładać roślinę korzeniami w ziemię, żeby się przyjęła i rosła; sadzać, sadowić , w podobnych znaczeniach kasz. sagĕc, sagi, dl. sajzis^ saj- źim, gł. sadzić, sadzi, cz. saditi, sadim, sła. sadiť, sadi, słe. saditi, sadim, sch. saditi, sadim, scs. saditi, saz ę, g. ca ,
садúш, maced. сади, ros. садить, сaжу,ъ r. ca ’ джý, br. садзiцъ, саджу, z odpowiedmkow pozasłow. por.
stind. sadåyati 'sadza’, irl. saidim stecke .
Źródłosłów: *sadovina: gł. sadomrw owoce z sadu’
Obsť, sła. dial. sadovma drzewa o
(Mal), stsch. sadovina ^f^'XTs^sadoX
tady^drzewa^sle.&sadęvje 'owoce’, ros. dial. садóвue 'все sauy, ui* ?
sodlü
n., n.
sadło
Źródłosłów: *sadlo: pol. sadło, kasz. sad/tf, dł. sadło, gł. sadło, cz. sadło, sła. sadło, słe. salo, sch. salo, bg. сало, maced. сало, ros. сáлo, uкг. сáлo, br. сáлa. — Prawdopodobnie ten sam rdzeń, co w *saditi (por. sodę) z sufiksem *-lo, pierwotnie w znaczeniu tłuszcz obrastający, nasadzający się , zob. Bruckner, SE, s. 478-9, Vasmer, REW, II, s. 572 (z dalszą bibliografią).
soʒe
n., pl.
sadza
Źródłosłów: sadjě do *sadja: poi. sadza 'produkt spalania osadzający się z dymu w postaci czarnego proszku’, także sadze pi. tan- um, s po . tylko pi. tantum sadze, w tym samym znaczeniu
i đЫ* 5aгe pL’ w odmiance literackiej tylko
dza (w 7пГПe ^ * <ü\Z^ CZ‘ S^ze s£' ^ cz?ściej pL, sła. sadza (w znaczeniu fnbbV , J, v \
сáжa, z odpowiednikóTpozasbwT l "
ags. i stnord. sót 'ts.’. ang soot W V suod™ pi. 'ts.’
Źródłosłów: *sams: poi. sam, sama, samo 'sam jeden, bez innych, sam we własnej osobie (a nie kto inny)’, w podobnych znaczeniac kasz. sóm, sama, samo, dł. sam, sama, samo, gł. sam, sama, samo, cz. sam, sama, samo, sła. sam, sama, samo, s e. sam,
sama, samo, sch. sam, sama, samo, scs. samu, g. c ’ само, ros. сам, сама, само, ukr. сам, сама, ca , . ^ сама, само, z odpowiedników pozasłow. Weich der-
'eben, gleich’, awest. harna-, Лaтa,’^^pólny; podobny, ten selbe’, goc. sama^'derselbe REW, II, s. 573
sam
Źródłosłów: *śaтьсь: poi. samiec 'zwierzę płci męsniej’, kasz. same
'ts.’, gł. sanc (z pierwotnego same) 'ts.’, cz. samec 'ts.’, sła.
samec 'ts.’, słe. samec 'ts.; kawaler; samotnik’, sch. såmac *ka-
waler; samotnik; łódź (pojedynka)’, bg. самец 'samiec’, lud.
samotnik’, ros. самец 'samiec’, ukr. самéць 'ts.’, br. самéц
ts. . Derywat od *samt (zob. s.v. som), utworzony za pomocą sufiksu *- ьсь.
somüd'olnă
adi.
własnej roboty
Źródłosłów: i, ^^odćlbnoje. cz. sarnodüny (samodĕlny) 'własnej ro-
hå„L’ oryginaLay’’ słe. samodęlen 'spontan’, 'zu-
M0ЛJňыI ? ł® ,’maced- самоделен 'własnej roboty’, ros. co-
czeniu ^ S ì ^ ° ^ samej budowie ale innym zna- po1- samod^‘ny 'powstający bez udziału czynników
ľiO
postronnych, niezależny’, porTó^tóblTTI T~,
biony domowym sposobem’, poi i 4,n„i samorobnt zro- mowej roboty’.
sonai
n., pl.
sanie
Źródłosłów: *sam, *sanjami: poi. sanie pi., stpol. też sani pi., dł. sane pi., gł. sanje pi., cz. sånĕ pi., sła. sane pi., słe. sam pi., sch. säone II säoni pi., bg. lud. сани pi., mace . ^ rcs. сáнu pi., ukr. сáнu pi., strus. sam p . , ^
sanbf. 'wąż’ cz. san J“°k’Sa. na pMaklę semantyczną poi. samce 'płozy u san , wskazują V , (|
sųs'odă
n., m.
sąsiad
Źródłosłów: *sęseda — w połabskim temat na *-a-, jak stråjə ryja, vayjə (v)uja, formy w innych językach słowian-
skich sprowadzają^się doř ~~
sąsiad, kasz. sęsåd, dł. sused, d <,,, J!?CZą 's^iaď, por. poi. słe. sósęd, sch. süsjed, scs. sosěds V CZ‘ ^used’ sła- sused, ros. coced, dial. сусéд. ukr. cuctf br ™ maced- coced.
chy jako przymiotnik: na 5Mse-^ ’ 'J'C^ ^ u ^na Egzar- moze więc pierwtotnie *śрśé<Ь adi v лsąsiedni;* ziemię’, bardzo archaiczne złożenie stosunpk ^ г.aźeiПí obok'; kiem *sssěsti wytworzył się wtórnie Ш(î 2 czasowni-
s. 90-91 (z dalszą im.,
spacir'ot
v., inf.
spacerować, przejechać się konno
Źródłosłów: Pozna pożyczka z niem. spazieren lub dn. spatzćren;
spaidel
n., m.
wędzisko, wędlisko, pręt wędki, rożen
Źródłosłów: Pożyczka, por. śrdn. SP^P , też niem. bremeń. Spitt Bratspieß
spars
n., m.
szparagi
Źródłosłów: Pożyczka z dn. spars, spaars ts.
spelman
n., m.
muzykant
Źródłosłów: Pożyczka z dn. spelmann 'Spielmann, Musikant
spel'oją
v., ninf.
grać
Źródłosłów: Pożyczka z dn. speien 'spielen’
spet
n., m.
dzida
Źródłosłów: Z dn. spet 'Spieß’;
spet'ai
n., m.
słonina
Źródłosłów: Z srdn. spefc Speck des geschlachteten Schweines'
Źródłosłów: Derywat od nie zaświadczonego w »bytkach połabskich deminutiwu na-Ä- *-**od spoden rydeľ (zob. s.v.), utworze™ za pomocą sufiksu -ŷM- zakonczeme -сщSiе
sprowadza się zatem do *-čišče.
spoden
n., m.
rydel
Źródłosłów: Pożyczka z dn., por. śrdn. späde(n) 'Spaten’;
Źródłosłów: *śгьЬaпiкô: dokładnych odpowiedników brak, ale por. kasz. sårbotka 'rzadka zupa, np. zacierka1, gł. srĕbanje chłeptanie, siorbanie; rodzaj zupy’, cz. stŕebanina 'napój, który się żłopie’, scs. srbbanije 'geschlürfte Suppe, Brühe ; derywaty o ^ *serbati у *sfbati, może też *srbbati 'siorbać , por. po . s*or c 'pić płyn lub jeść rzadką potrawę głośno wciągając je us aш, chlipać’, kasz. sårbac ‘ts.’, dł. sŕebaś 'ts., g . sre c s., • stŕebati 'ts.’, sła. strebať 'ts.’, s^e- bati\\ sr a i ' ' сербам %ś.\ ros. сербáть, także сёрбатъ s., u
'ts.’, br. сярбáць II сёрбаць PED, s. 136;
Źródłosłów: *serdska: dł. środka 'das Mittlere, das Weiche im Brote, Krume, Bröckchen’, gł. srjódka 'Brosame, Krümchen, Bröcklern’, cz. stndka 'miękisz (chleba), por. tez w po o nych znaczeniach o innej budowie słowotwórczej s e. ^ 'der innere Teil einer Sache: die Brotkrume; das Kernhok der Bäume; das Fleisch der Früchte, stpol. dek chleba'. - Derywat od *śeЫa zob. ..у.
wyjścia dla znaczenia 'kruszyna, okruc (c ) kawałek dek (chleba), miękisz (chleba)', a następnie taiękki kawałek
chleba’, 'okruch (chleba)’.
sribarnĕ
adi.
srebrny
Źródłosłów: *śмeЬгъпф, *SьтеЬтьпZJЪ (smad z srdn-, zob. s.v.) tzw. forma długa (złożona, zaimkowa) do por. poi. sre-
bmy. kasz srebrni, dł. dial. slobmy, gł. sleborny, cz. stnbrny, sła strieborny, słe. srebfn, sch. srebm, scs. «»гебтым, bg. срéбърен. maced. сребрен, ros. dial. серебрении (Dal), ukr. сргбний. — Derywat od *śъгeЬгo utworzony za pomocą sufiksu
*-ьп-.
sridnĕ
adi.
średni, środkowy
Źródłosłów: *serdbmjb (lub może *serdbnjbjb), * serdbnsjb (względnie *serdbnjbjb) palbcb: poi. średni 'pośredni, przeciętny pod jakimś względem’, stpol. średni (także strzedni, śrzedni) 'ts.’, także 'położony pośrodku, w połowie czegoś’, średni palec, kasz. stŕědni ts.’, dł. sŕedny 'mittlere, mittelste’, sŕedny pale Mittelfinger’, gł. srjedźny 'środkowy; średni’, cz. stŕedm 'ts.’, sła. stredny^ ts.’, słe. srędnji ts.’, srędnji prst Mittelfinger’,
я bredni, środkowy’, scs. srědbńb ln der Mitte be
findlich, Mittel-’, hg.^срéден 'średni, środkowy’, maced. cpe- eн s.j ros. средний (cerkiewizm, u Dala też серéднии) ts.’, сре кии палец, ukr. серéднiй ts.’, br. сярéднi ts.’, сяреднi iгалец. Derywat od *serda 'środek’ (zob. s.v. sredə), utworzony za pomocą sufiksju *-ьп- || *-bnj-. — Połab. sridnĕ
staʒ'ă
n., f.
ścieżka
Źródłosłów: W tym samym znaczeniu także deminutiva: poi. Wfaľ
dl. scazka, gl. scezka, cz. stezka, sla. słezka.
stal
n., m.
stajnia, obora
Źródłosłów: Z dn. Stall 'Stall’, zapożyczone w formie nie zmienionej
Źródłosłów: łe. studenec Quelle’, sch. studenac
Siaцi ~ stavəс
fźródło; studnia’, scs. śî,uđeпьсъЪrmvn ÄT~ " —~~ студенéц 'źródło z zimną wodą’ (Gern?A AЪēгшiđ’> bg. dial.
‘źródło’, ros. dial. студенéц. студениá стпУдeнeц
także o innej budowie słowotwórcze! oni stu
Źródłosłów: *sUblo (zamiast *stbblo): do psł. *stbblo || *stbbh\ poi. źdźbło, rząd. ździebło łodyga roślin trawiastych, zboż , kasz. stebło ts.; odrobina, okruch’, dł. spło Halm, Grashalm, Korn- halm, Getreidehalm, Strohhalm’, cz. stebło 'źdźbło, słomka’, sła. stebło 'źdźbło’, słe. stebeł || stebło 'Stengel, Baumstamm’, sch. ståblo 'drzewo, pień; łodyga’, scs. stbbłije Tialme’, bg. стъблó U стеблó łodyga; pień’, maced. стебло 'pień’, ros. стебель, gen. стебля łodyga, źdźbło; trzpień, trzonek’, u Dala też стеблó trzon, rączka, uchwyt’, ukr. стебéльце łodyga, źdźbło’, dial. też стебель, стеблó 'ts.’, br. сцяблó 'ts.; trzpień, trzonek’.
ståpaică
n., f.
szprycha
Źródłosłów: stupicĕ do *stspica: poi. dial. śpica 'szprycha’, stpol. spica, stpica, szpica 'ostro zakończony kij, używany do popędzania bydła, oścień; szprycha (koła)’, kasz. spica m. in. szpryc a; okrągły szczebel w drabinie wozu żniwnego; drut do ro ote ręcznych’, dł. spica || spica 'szprycha (koła)’, gł. stpica ts. cz. eptce ts stczĕ stpicĕ 'szprycha (koła)’, sła. spica ts.’,
cnihmT SPACa, î' ’ SCL Spica '^Prycha’, bg. спúцa ts.’, ros. br nåwt do robótek ręcznych; kołek’, ukr. спúця W, цa szprycha , strus. stspica, stbpica Pflock, Holznageľ.
ståup
n., m.
ołtarz
Źródłosłów: *SЦрś. poi. słup 'pionowv element к j l lub przytrzymujący coś, filar, paľ w stnnf°t P?dPierający kół, rzadziej słup kamienny, wbitv w , ?1eй drzewa,
funkcje’, 'znak graniczny’, 'tzw shos^’ imającyróżne woźny sądowy ogłaszał pozwy, wyroki * Jy’ {£>, P°d którym
niany lub inny będący przedmiotem kultu hľkJ sl,up.drew-
rzeźba’, kasz. slup 'słup’, dl. slup 'ts ’ el ,i„i ' P°sąg’ cz. sloup 'słup’, sła. sttp 'ts.’, sie s o7p t *°Л ^ stbp* 'Säule, Turm’ ros. przestarz. столп’ cmoen słup, filar’, br. cmoyn 'ts.’ ’
stąd'ai
n., f.
sznurowadło
Źródłosłów: *stęgy, *stęg5vy — rdzeń ten sam, co w *tęgnęti (zob.
tągne)', najbliższym odpowiednikiem (bo z tym samym wo- kalizmem) jest ukr. стяга 'pasek’, por. z innym wokalizmem (*stęg~, *V5stęg-) w podobnych znaczeniach poi. wstęga, rzadziej stęga (Brückner, SE, s. 635) 'szeroka wstążka, szarfa (z dawniejszego 'taśma, pasek’), dł. stuga 'Senkel,^ Riemen, cz. stuha, stouha 'wstęga’, strus. vsstugy 'pasek, pas , bg. di . стéгa 'sznur do wiązania bydła’ (Gerov).
stefjol'ă
n., m.
ojczym
Źródłosłów: Kalka z niemieckiego, por. niem. Stief- śrdn. stěfvader ts.’ Pierwszy ralon zoze ^ po(ab. Mз życzką z dn., por. np. bremen. b / » wskazywać, że
'ojciec, tata’ (zob. s.v.).
Źródłosłów: *stĕnica: cz. stĕnice, słe. stęnica. — Derywat od *stena (zob. s.v. sťonə) utworzony za pomocą sufiksu *-zca; nazwa od tego, że pluskwy są w ścianie; ze ścianą związana jest też nazwa pluskwy w niemieckim (Wanze, zob. Kluge, EW, s.518; por. też niem. potoczne Wandlaus 'pluskwa’, dosłownie 'wesz ścienna’); o sufiksie -ica w funkcji tworzenia derywatów odrzeczownikowych związanych z przedmiotem wyrażanym przez podstawę zob. Słownik prasłowiański, t. 1, s. 98.
stepă
n., f.
szczapa, drzazga, trzaska
Źródłosłów: „ ščeрa (у śčерг): pol. dial. szczepa Tcawałek drzewa do pieca, trzaska szczep 'rąbane drzewo’, poi. ogólne szczep 'ga-
plemieVńd^li61116^ ,drz®wa ow°cowego wsadzona w dziczkę; i , kasz. scepa Ttawalek porąbanego drzewa, drewko
step'ă
v., ninf.
łupać, rozszczepiać
Źródłosłów:
stig
n., m.
dwadzieścia
Źródłosłów:
stilenă
adi.
cielny
Źródłosłów: *s5telenaja — derywat prefiksalno-sufiksalny od *telę (zob. s.v. tilą)ü, z rzadką w połabskim redukcją *5 w sylabie na- głosowej; dokładnego odpowiednika formalnego brak, ale por. w tym samym znaczeniu od tego samego rdzenia poi. cielna, kasz. celnå, dł. sćelna, gł. sućelna, dial. celna, cz. stelnå, sła. teina, słe. stęlna, sch. steona, stelna, bg. тéлна, dial. стéлна, ros. стельная, ukr. тгльна, br. цельная.
Źródłosłów: *scenę, *scenętm pol szczenię, szczenięcia, pl. szczenięta 'młode psa i innych zwierząt z rodziny psów’ w tym sa mym podstawowym znaczeniu kasz. sceną, ščeпqсa, dł. śćeńe śćeńeśa, gł. śćenjo, sćenjeća, cz. šièпé, śtĕnĕte, sla. stena, śteńat a, słe. ščeпe, śćeneta, sch. śtene, śteneta, cs. śtenę, śtenęte, bg. щенé, pl. щенéтa, ros. щенóк, dial. też щенi, pl. щенята, ukr. щеня, щенягпu, br. шчаня || шчанё.
Źródłosłów: *stariks- derywat od *star> (zob. s.v. I. storę) z sufiksem *-!<--• nazwa od tego. że zaczyn jest porcją ciasta żytniego pozostawioną z poprzedniego wypieku a więc starym ciastem’; w innych językach slow. brak dokładnych odpowiedników for-
malnych o tym znaczeniu.
stornă
n., f.
strona
Źródłosłów: *k* stomĕ, * na stomę, *na stome, * stome, (v)obe stome, *na (v)obĕ stomĕ: pol. strona Ъoк, po-
Vi-nia czegoś, wyznaczona z określonego punktu patrze- wierzcnn c _ okolica’, w tych samych podstawowych znaczenia * „frona. dł. strona, gł. strona, cz. strana. sła. strono
storo
n., f.
ostatnia kwadra księżyca
Źródłosłów:
storüstă
n., m.
sołtys
Źródłosłów: *starosta.
dozorca dworski’, cz. starosta 'prezes, przewodniczący; bur- m°s°rz wójt, sołtys’, sla. starosta 'ts.’, ros. староста starszy, przełożony; sołtys’, 'starszy brat (cerkierwne) , ukr староста 4s.’, br. староста 'ts.’ - Derywat od stan z sufiksem *-osta,
Źródłosłów: *stavidlo.. poi. stawidło 'ruchoma zast
wody (w kanale, rzece, stawie)’, kasz. siaS,WUjąca ilość 'cztery paliki wbite w jezioro lub rzeU hi ’ przestwz. dl. siawidlo 'das Stockwerk eines HausL 1 moczenia bu’, widio’, sla. stavidlo 'ts.’, scs. stavilo ’aтaìпí' ^тđU> 'sta' 'ts.’ — Derywat od *staviti (zob. s.v. stově) wi» стaвiлo mocą sufiksu *-dlo; odpowiedniki w рośźсźeeóWь”У ^ P°‘ słowiańskich mogą być tworami paralelnymi od śii'?ZУ ach leżnymi, zwłaszcza kiedy występują w гбŁуÄЖ
połabskim formacja ta występuje w dwóch znaczeniach iåko nazwa przestrzenna (zob. I. stovajdle) oraz jako nazwa wy
tworu ( kopka lnu, tj. cos, co powstało w wyniku ustawienia związanego w pęczki lnu ).
stovĕ
v., ninf.
postawić, podstawić
Źródłosłów: *stavi(tö), *stavi(tö) mu do *staviti: stpol. stawić 'umieścić, postawić; zbudować; zbudować przegrodę na rzece’, też w znaczeniu niedokonanym *budować, stawiać’, współcześnie tylko w wyrażeniach frazeologicznych, np. stawić opór 'przeciwstawić się’, pomor. stavic niedok. 'stellen; hinstellen; Иe- fern, zur Verfügung stellen’, dł. stawiś || stajiś, stawim\\ stajim niedok. 'stellen; stehen machen, stillen’, gł. stajić, staji 'posta wić, wznieść, ustawić; wybudować’, cz. rząd. stavtti, s amm
fstawiać’, sła. rząd. staviť, staw 'postawić, Płożyć
dok. stdviti, stävim 'aufstellen, setzen; zum Stehen bringe ,
aufhalten’, sch. stäviti, stamm 'postawić, po0ZУ^’ -ňавя vüi, stavťę 'stellen; zum Stehen bringen, g- • ставuш ts.’, maced. cmaeu 'połDŻyć posUmc^zas^^^^,
st°ł) ì ros. ставить, ставлю stawiać, kł >' ... m na-v стáвлю ts.’, br. стáвiцъ ts.’
Źródłosłów: *striźbvy: z sufiksem *-bv- od *strigii, *stńgę (zob. s.v. straszę), por. od tego samego rdzenia z innym sufiksem słe. przestarz. striźnice 'Schaffschere’.
strak
n., m.
strychulec; osełka do kosy
Źródłosłów: Z dn. Stnak "Streicher, Bez.ächnung
strangă
adi.
ozdobny, przystrojony
Źródłosłów: Z śrdn. strenge 'starr, schroff, gerade gestreckt’;
strau
n., m.
słoma
Źródłosłów: Późna pożyczka z dn., por. lüneb. Strou 'Stroh’.
Źródłosłów: Najprawdopodobniej późna pożyczka z dn. (lüneb.) string’n 'strängen’;
striz
n., m.
szron
Źródłosłów: *śeгžь: poi. śryż m., także śryz 'zlodowaciałe bryłki śniegu, drobny lód’, stpol. śrzeź 'szron’, dł. srěśf., dial. też sreź{., strĕz f. 'Grundeis’, gł. srězi. 'cienki lód, kra podwodna; szron’, cz. striz i. ledovå tffśť, ledovy skraloup’, dial. las. skŕiz f. 'marznący deszcz’, sła. dial. striez Tera; szron’, słe. sręz Hauhreif; Reif an den Mauern; Roheis; das erste dünne Eis; Treibeis’, sch. srijeś 'szron, szadź’, bg. скреж m. 'ts.’, tu też cz. tnśť (śť w wygłosie oraz zanik nagłosowego s- pod wpływem czasownika tŕiśtiti, zob. Machek, ES, s. 482). — Spółgłoski t i k w niektórych językach są wtórne (wstawne), zob. Leszczyński, Kierunki zmian; z dalszych nawiązań por. poi. szron (stpol. śrzon±== *serns) 'ścięta w lód rosa albo mgła osadzająca się na różnych przedmiotach’, przen. 'siwe włosy, siwizna’, cs. srěns “biały’, słe. sręn 'szron’, ros. серен 'zlodowaciała skorupa na śniegu’, lit. śerkśnas 'weißgrau, schimmelig’, zob. Brückner, SE, s. 534-5; Vasmer, REW, III, s. 24 (z bibliografią).
Źródłosłów: stopem, *stopeni (obok *śíoрьпь, *stepenb): poi. stopień, stopnia m. 'schód’, gł. stopjeń, stopnja m. 'ts.’, br. стóпень, стóпня m. 'stopień, szczebel’ (Nosovic), z wokahzmem e por.
i .w i « гí7лí7л1чû1^ CГC с/r Tif Tl h m.
sch
'St-
ros. степень, степени!.
Źródłosłów: skubał?. prawdopodobnie z sufiksem -ål±= *-бIō do * skubali, *skubüi, zob. s.v. sťajbenĕ.
st'aibenĕ
n., n.
łatanie
Źródłosłów: *skubenbje do *skubiti (|| *skubati, z pierwotnego *skubsti): poi. skubać, skubię, dawne skuść 'szarpać, targać; obrywać, wyrywać po kawałku; rozdzielać zbite włókna’, w podobnych znaczeniach dł. skubaś, skubju || skubam, gł. skubać, skubje, cz.
s^cz" sküsti) skubu, słe. skubsti, skubem, sch. skupsti, s u ĕm, bg. скýбя, maced. скубе, ros. dial. скубý, скустъ.
st'aibă
n., f.
chleb
Źródłosłów: *skyba, *skyby, *skybę, *vs skybĕ — pożyczka ze stwn. sciba 'Scheibe’, por. także w poi. skiba 'wąski pas ziemi odwalany na bok odkładnią pługa przy oraniu’, kawałek, porcja czegoś odkrajanego, najczęściej chleba; duża kromka (chleba), pomor. sk'iba Ts.’, dł. skiba Ts.’, gł. skiba tewałek (chleba, ciasta)’, cz. dial. i stcz. skyba, współczesne literac. skyva 'bwałek chleba, kromka’, sła. dial. skybka kromka (chleba) (Kalał), z poi. wyraz ten dostał się też do języków wsch.-słow: ros.
скúбa 'kromka chleba’, ukr. скúбa Ts.’, br. CKl6a ™-
st'ain'o
n., f.
stodoła
Źródłosłów: Z dn. *skün(e) 'Scheune’, por.dn. lüneb. Schürt 'Scheune’,
st'aiplaict'ă
n., f.
pasierbica
Źródłosłów: *skuplićbka — derywat feminatywny na *- ićka od sťaj,- рiэс (zob. s.v.). — Ze względu na konsekwentne zapisy z „tia” w wygłosie mniej prawdopodobna wydaje się rekonstrukcja z sufiksem Ысa u Brucknera (ZfslPh, VII, s. 34). — Brak odpowiedników w innych językach słow.
Źródłosłów: *skvorbcĕ do *śкVoгъсъ: poi. dial. skorzec, kasz. skore, dł. śkórc, gł. śkórc, sła. skorec, słe. skórec, śkórec, śkvorec, sch. skvorac (też śkvorak), bg. скворец (Weigand), ros. скворец, скворца, ukr. скворéцъ. — Z pochodzenia dźwięko- naśladowcze, o dalszych nawiązaniach zob. Brückner, SE, s. 499, Vasmer, REW, II, s. 636, Janko, ČMF, XXГV, s. 369.
st'öră
n., f.
kora
Źródłosłów: skora: pol. skóra “zwierzchnia powłoka ciała ludzkiego
zwierzęcego, cutis; skórka chleba; łupina na owocach’, dial. istpöl. też *kora’, kasz. skóra ^s.’, dł. śkóra, dial. też skóra лiпđe; Kruste’, diał. 'cutis’, gł. skora lora; skorupa; strup; skora 'ts.’ ukr. CKipa, częściej шкìрa 4s“ Ът°сфT%ś’>T7 powiednikow pozasłow. por. lit sb™ УP т ’ od'
łot. skara Krause Woüe 7nttě тг- v ^ ^nssener Lappen’,
Źródłosłów: *śкoгьтгé do *skorbnja: poi. dial. skórznie Ъuíу z cholewami’, stpol. skórznia, częściej pl. tantum skórnie, skórznie 'obuwie z cholewami osłaniającymi golenie’, pomor. stooma, pl. sfooŕńe ‘Stiefel, Langschäfterstiefel, auch Kinderstiefel, di.
šкóгúa f., pl. šкóгúe 'Stiefel (von Leder), gl. s orn ’
bucik’, cz. šкотè pl. arch. Ъuíу’, ukr. скгрня иi. rywat od * skora (zob. s.v. sťörə) utworzony za pomocą^ uh
Źródłosłów: Ani dokładna postać fonetyczna, ani etymologia wyrazu nie jest całkiem jasna.
st'ük
n., m.
skok
Źródłosłów: *śкoкз: pol. skok 'jednokrotne oderwanie się od ziemi za pomocą odbicia się nogami; nagła zmiana’, stpol. 'krok’, kasz. skok 'skok; taniec’, dł. skok 'Sprung’, gł. skok ‘ts.’, cz. skok ts.\ sła. skok ts. , słe. skok ts.; das Gefalle (des Wassers)’, sch. skok skok, sus , bg. СКОК 'skok’, reg. Vodospaď, maced. СКОК ts.’,
ros. скок fskok’, dial. 'tanipr’
*skoćiti, * skakali (zob. s.v. skokət)
st'üknĕ
v., ninf.
skoczyć
Źródłosłów: *skokne(U) do *skoknęti: kasz. skoknęc. cz pot skok пouiг, sla. pot. skoknnt skokne, sch. sköknuti, skLĕmhě скокна, ros. скакнуть (Dal), ukr. скiкнýтu, Ыпнý, br.’pof' скокнуць. - Derywat perfektywny od *skoiiti utworzony za pomocą sufiksu -nę-\ ps. *skoćiti pierwotnie było imperfek- tywne (iteratywne), zob. Vaillant, GC, III, s. 414.
st'üp
n., m.
baran
Źródłosłów: *skops: poi. skop kastrowany baran’, stpol. też Ъaгaп’, kasz. skop kastrowany baran’, dł. skop kastrowany baran’, gł. skop Ъaгaп’, też fdureń’, cz. dial. śkop kastrowany baran’, sła. śkop 'ts.’. — Prawdopodobnie pierwotne deverbativum od *ščeр- (zob. s.v. stepə) z wokahzmem -o- jak grec. фóрсх; 'danina’ od ферш 'niosę, przynoszę’, zob. Machek, ES, s. 447; de- verbativa rodzaju m. tworzyły nie tylko nazwy czynności, ale także nazwy działacza, zob. Vaillant, GC, IV, s. 273; od *skops pochodzi * skopili 'trzebić, kastrować’, a od tego *śкoрьсь ka- strat, rzezaniec; kastrowany baran’ (por. np. scs. śкoрьсъ ka- strat’, strus. Sкорьсь 'ts.’, słe. skępec Ttastrowany baran , bg. скопец Kastrat, eunuch’, ros. скопец ts.’, ukr. скопець "ka-
strowany baran’).
st'ütaină
adi.
wołowy
Źródłosłów: przymiotnikowy od skott( ^ ^ydJęcy’, gł. skótny ts.’,
odpowiednikow, ale por. dł. j /n-i} ros. скотный i скотиннии s.
Źródłosłów: Schleicher (s. 162) oraz Rost (s. 112, przyp. 34) wiążą z *kotbl5 (Schleicher nagłosowe 5- porównuje z 5- w poi. skrzy- dlo wobec form bez s- w innych językach słow.), natomiast Ko- blischke (AfslPh, XXVIII, s. 435) uważa za pożyczkę z stdn. skutiel 'Schüssel’. Bardziej prawdopodobna wydaje się etymologia Koblischke’go, ponieważ *skotbls rozwinęłoby się w połab. *sťüťål, por. s.v. ťüťål.
sübötă
n., f.
sobota
Źródłosłów: sobota (II *sębota): poi. sobota, kasz. sobota, dł. sobota, gł. sobota, cz. sobota, sła. sobota, scs. sobota || sębota, sch. sübota, bg. сśбота, maced. сабота, ros. суббота, ukr. субóтa, br. субóтa. — Formy z nagłosowym so- pochodzą od łac. sabba- tum (częściej w plur. sabbata) 'sabat, sobotnie święto żydowr-
skie’, później 'sobota’, natomiast formy z nagłosowym sę
od śrgrec. *aóсцßaтa (plur. od rzadziej używanego (тáцßaтou) Ts.’;
Źródłosłów: *sopslb: pol. dial. sopel, cz. sopel, sla. sopeľ, sch. sópolj, bg. сопóл, cs. сопль, ukr. сóпiль, сóпл, br. сóпель (Nosovic), por. także ros. сопля f.
sürman
n., m.
marzec
Źródłosłów: Pożyczka z śrdn., przy czym forma sürman sprowadza się do śrdn. sör-тâп, natomiast sürmonď do śrdn. sör-månde.
svainą
n., n.
świnia, wieprz
Źródłosłów: svinę, * tućbnoje svinę, * dwoje svinę. kasz. svińą, -ąca || -eca młoda swinia , gł. swinjo, -eća 'świnią’, słe. svine, svinęta 'Schwein’, por. też sła. svińa divå 'dzika świnią, dzik’, słe. di- vja svinja Ts.’, sch. divlja svinja Ts.’, bg. дива свиня Ts.’. — Derywat od * svinja (zob. s.v. svaińə) utworzony za pomocą sufiksu *-ęt- tworzącego nazwy młodego potomstwa ludzi lub zwierząt (szerzej o tym sufiksie w językach słowiańskich zob. Sławski, ZSP, 3, s. 11-19 z dalszą bibliografią). W języku połabskim nazwa ta oznacza zwierzę dorosłe, podobnie jak w gór- nołużyckim i słoweńskim, natomiast svajńə ±= * svinja znaczy
Tnaciora, locha’.
svainevă
adi.
świński, wieprzowy
Źródłosłów:
svainĕ
adi.
świński, wieprzowy
Źródłosłów: U *svins(jb): stpol. świni 'związany ze świnią, świni służący’, kasz. svińi 'adj. od svińa\ svińiχlev 'chlew, pomieszczenie dla świń’, scs. svins 'Schwein-’, ros. свиной 'świński, wieprzowy, dla świń’, ukr. свинúй 'ts.’, z odpowiedników pozasłow. por. łac. suinus 'ts.’ — Forma *svins reprezentuje stary derywat od pie. *süs (zob. Vasmer, REW, II, s. 593 z dalszą bibliografią), natomiast *svinbjb jest formacją nowszą utworzoną za pomocą produktywnego sufiksu *-ьŷъ- jak korvĕ krowi’, vicĕ 'owczy’ (zob. s.v.v.).
Źródłosłów: svikoröks, *svikorsky, por. w tym samym znaczeniu
o podobnej budowie poi. sikora, sikorka, pomor-s səhtörka, dł. sykora, sykorka, gł. sykor a, cz. syr ł ne
*a, sła. sykorka.
svarcĕk
n., m.
świerszcz, konik polny
Źródłosłów: *svfćiks — deminutivum do *svfćb: poi. świerszcz, świerszczyk, stpol. Świercz, śwircz, dł. śwerc, śwercyk, gł. śwjerć, ĕwjerćik, cz. svrćek, cvrćek, sła. svrćok, słe. svrćek, cvrćek, sch. cvŕcak, cs. svrsćbks, bg. цвърчéк, цвгрчóк (Weigand), strus. SVыčькъ, ros. сверчок, ukr. сверщóк. Nazwa od charakterystycznego dźwięku wydawanego przez ten owad, por. sch. svŕćati, cz. svrćeti, cvrćeti, ros. сверчать itd., zob. Vasmer, REW, II, s. 590 (z dalszą bibliografią).
svarptĕpaize
n., pl.
dzika róża
Źródłosłów: *svŕbsto-puzy — z pierwszym członem derywowanym od czasownika svfbstati (intensivum na *-tati do *svfbĕti), oraz drugim członem pajzě od pajzo tyłek’ (z dn. puse, nom. sg. w zabytkach nie zaświadczony, ale por. acc. sg. pajzę). W połabskim v po s w rdzeniu tego czasownika fakultatywnie ulegało zanikowi podobnie jak w niektórych innych językach słow. (por. cz. svrbĕti obok dial. srbit, sch. svŕbjeti obok sŕbjeti, słe. srběti, bg. C5рбú, ros. свербеть, obok dial. сербéтъ). Por.
podobnej budowie i w tym samym znaczeniu cz. svrboŕitka fjagoda polnej róży’, sła. svrboritka ts.’, słe. srboritka ts.’, sch. svrbiguz 'polna róża’, bg. сърбогъзка fts.’, ukr. свербо- гуз(a) ts.’, por. ponadto niem. Arschkitzel. Nazwa tłumaczy się tym, że owoce polnej róży mają na nasionkach ostre włoski, które powodują, że po spożyciu tych owoców „świerzbi tyłek”.
svąten'ă
n., f.
komunia
Źródłosłów: *svętenja:derywat od *svęt- (zob. s.v. I. фЩ ntvl
za pomocą sufiksu *-enj-a; por. z tym samym sufiksem sial venə, VЩSeпэ. Dokładnych odpowiedników brak, ale por
o pokrewnej budowie i podobnych znaczeniach poi. światy, ma Tmdowla przeznaczona na miejsce kultu bóstwa* kościół’ dł. swĕśina Heiligung, Weihe; Feierlichkeit; Heiligtum’, cz! svatyńě 'świątynia; świętość’, sła. svatyńa Ts.’, słe. svetina || svetinja 'die Heilige; eine heilige Sache; eine heilige Stätte, Heiligtum’, ros. святыня 'świętość; świątynia’, ukr. святпúня Ts.’, ros. dial. святинá 'poświęcenie cerkwi’.
svątĕ
n., n.
komunia
Źródłosłów: svętbje: dokładnym odpowiednikiem
być ros. dial. святьé coll. święci, , ’j ^iej
domowa kapliczka’. - Derywat od *sv(U (zob. s.v. I. sjęte)
utworzony za pomocą sufiksu *-ь]e.
sveckomĕ
n., f.
świeczka
Źródłosłów: *(55) svĕtjbkami do *světjbka: poi. świeczka, kasz. svěćka, dł. swĕcka, gł. swĕćka, cz. smcka, sła. sviećka, ros. свéчка, ukr. свгчка, br. свéчка. — Deminutivum do *světja (zob. s.v. svećə).
Źródłosłów: sch sviieća. scs cněifn j ' . ’ svieca, sie. sveća, sch. svijecascs. stiesia, maced. свет, ros. свеча, ukr. сeiчá
Ът. сеяна Nosovic), z odpowiedników pozasłow. por. st ni svetya- ЪeII, weiß’, wed. śve(i)ya Wa pewnej rzeki’ - Rdzeń ten sam, co w *svĕU (zob. sjot), *světiti (zob. svetĕt)
svec'ăr
n., m.
świecznika
Źródłosłów: *svĕtjarjb, por. w tym samym znaczeniu, ale z innym sufiksem svecnĕk. Sufiksy -aгъ i -ыгiкъ występują często w podobnych znaczeniach, stąd w połabskim svecnĕk (zob. s.v.) i sve- ćər 'świecznik’, natomiast ros. свечнúк 'producent świec’, z drugiej strony poi. przestarz. świecarz 'producent świec, w tym samym znaczeniu także pomor. svĕcuŕ, słe. svęćar, g.
свещáр, ukr. свiчáр.
svefel
n., m.
siarka
Źródłosłów:
svefelenă
adi.
siarczany
Źródłosłów: Derywat przymiotnikowy od svefel || śvefel (zob. s.v.)
Źródłosłów: Może utworzone od śrdn. schöne 'schön’ za pomocą sufiksu -ajćə
šonă
adi.
piękny
Źródłosłów: Z dn. schoon klar, rein (vom Wetter)’;
šopăt
v., inf.
stwarzać, stworzyć
Źródłosłów: Z śrdn. schäpen 'erschaffen, hervorbringen’
šopo
n., f.
patelnia
Źródłosłów: Z srdn. schape Bacher Tiegel
šorai
n., m.
smoła, dziegieć, smar
Źródłosłów: Brak pewnej etymologii. Rost (s. 167, przyp. 6) zestawia z ros. cepa Schwefel, Harz, Baumharz’, tak samo Lorentz, ZfslPh, I, s. 58-9; konsekwentne zapisy przez sch, cz (= š) w nagłosie zdają się jednak wskazywać na pożyczkę z niemieckiego. Szydłowska-Cegłowa (Studia Lehr-Spławiński, s. 505-6 oraz Lud, XLVIII, s. 200-1) wyprowadza z niem. Scharre m. in. (według słownika Grimmów) Werkzeug zum scharren, ra- dula’, a więc fscharre zum abscharren, abkratzen des russes in schortsteinen, russscharre ... besonders in Zusammensetzungen üblich, harzscharre, holzscharre, pechscharre, pflugscharre, trogscharre’, fwas gescharrt, abgescharrt wird, so e speiseteile, die sich beim kochen im gefäss ansetzen , pun tem
wyjścia miało tu być znaczenie *Harz’ ważnym składnikiem smarów do wozu