Źródłosłów: *tiχdmb (zamiast *tiχomb, jak i w innych językach zach.słow.): sch. ťihom “po cichu, cichaczem’, bg. przestarz. poet. тихом Ts.’, por. też dł. z ćichom Toit Ruhe, stul. Instr. od Hixö (zob. s.v. tajχe), użyty w funkcji adwerbialnej;
tajχe
co do znaczenia 'powoli ’ por. stpol. cichy także powo у .
Źródłosłów: *tući(U), *tućen(oje?) do *tuciti: pol. tuczyć, tuczę karmić intensywnie zwierzęta gospodarskie treściwym pokarmem w celu uzyskania przyrostu mięsa i tłuszczu’, w tym samym podstawowym znaczeniu kasz. tĕćĕc, tĕći, sła. przestarz. tu- ćiť, -г, słe. tńćiti, tńěim, bg. туча, тýчuui, ros. dial. zach. тýчитъ, ukr. тýчити, тучу, br. тýчыцъ.
taucnĕ
adi.
tłusty, tuczny
Źródłosłów: tućbmjb, tuemoje-. pol. У ^ Mästen besthnmt,
nie tuczony na zabicie , pomor. feist’, cz. tucny
Mast-’, dł. tucny *fett, fettig > g- ^ ^ tiiean, scs.
"tłusty; tuczny’, sła. tucny ts., s • g s’ty»} iud. ‘tuczny, iučьпд Tetť, bg. тучен urodzajny,
opasły’, maced. тучен tłusty’, ros. тучный otyły; utuczony; tłusty; żyzny’, ukr. тýчний 'żyzny’.
tåbat
n., m.
sukienka
Źródłosłów: Z dn. Tabbert (tabaď) Trauenmanteľ, z łac. tabarolium 'Manteľ
Źródłosłów: *tyh, *vc tyli', poi. tyl strona p n_70Ju grzbiet, plecy’, 'strona ciała ludzkiego przeciwlegli dop ’dmiotu’, dł. tyl
kasz. tü, tełu tylna strona г ;\ягк-tępa strona noża; tył
(też tyło) 'Nacken, Genick’, gł- ¥ W l?P
okrętu’, cz. tyl, przestarz. i lud. tyło Tcark; tył’, sła. tyło 'potylica’, słe. tü, tila ‘Nacken, Genick; Hinterteil’, cs. tyls TЧаскеп, Nachhut’, bg. тил *kark, potylica; tępa strona noża, siekiery; tyły (obszar pozafrontowy)’, ros. тыл, тыла tył; tyły’, dial. także 'plecy, grzbiet’ (Dal), ukr. тил 'tył; tyły’, br. тыл 'ts.’.
tånă
n., f.
tona
Źródłosłów: Prawdopodobnie późna pożyczka z niem. Tonne Ъесгка’, tona’;
tåri
num.
trzy, trzej
Źródłosłów: *tsrbje, *tsrajb, *tsrimi (^= *trbje, * traji, * trimi) do *tri,
*trbje: poi. trzy, trzej, kasz. tŕĕ, tŕej, dł. tśi, tśo m., gł. tri, tŕo
m., cz. tri, stcz. tŕie, sła. tri, słe. trif. n., trije m., sch. tri, scs.
trije m., tri f. n., bg. три, maced. три, ros. три, ukr. три, br. тры.
tårüjjanocĕ
adi.
trójjedyny
Źródłosłów: *Urojbjedbnaćbjb (* Urbjejedbnaćbjbl).. dokładnych odpowiedników brak ak por. w tym samym znaczeniu o zbliil nej budowie poi. trojjedyny, dł. tśijadny, gł. trojjedny, troi- jenicki, cz. trojjedmy, sła. trojjediny, słe. trojedin, sch. trojedin U tnjedan, bg. триедúнен, strus. trijedimjb, ros. триединый, ukr. триедúний, br. трыадзгны.
tåslaivĕ
adi.
popędliwy, drażliwy, głupi
Źródłosłów: *i*śЫiVф: pol. ckliwy «y^P^^'S^oty
'smutny, przykry’, st pol.tesif tęskny’, sła!
niezadowolony; przykry, dokuczb«У -. , Г0S тосклйвт
climj 'ts.’, ksiązk. tez teskhvy ts., У >■ =
'ts., przygnębiający’, por. tez s • g\. tyśliwy Ъф
'angstvoll, ängstlich, bekümmert . , ĄSšсьпф) tage,
źliwy’, z innym sufiksem także dl- . й Wstrętny; mdły >
ängstlich’, gł. teiny, tysny ts.,, r • . ыкoWу od ps. ukr. тóшний 'ts.’
tåuct
v., inf.
tłuc, uderzać, bić, pukać, międlić
Źródłosłów: *t(kti (zamiast *telktv, w połabskim spodziewalibyśmy się tåyc, wygłosowe -t jest wtórne pod wpływem innych form inf.), *tľće(U), *(ne) t(će(ts) sę, *t(ćh (zamiast *t%kh) sę: do *tełkti, *tľkę: poł. tłuc, tłukę 'niszczyć przez uderzenia lub rzucenie; uderzać, bić, walić’, w tym samym podstawowym znaczeniu kasz. tłuc, tłeće, dł. tłuc, tłuku, gł. tołc, tołku, cz. tłouci, tłuku, sła. tleť, tłćiem, słe. tleći || tólći, tólćem, sch. tńći, Ыčēтп, scs. tlĕśti, tłukę, bg. dial. тлькъi тплъчá (Gerov), maced. тол- чu, ros. толочь, толку, ukr. товктú, товчý, br. таучú, por. też poi. tłuc się Ъić się; poruszać się robiąc hałas; wałęsać się , w podobnych znaczeniach gł. tołc so, cz. tlouci se, sła.
tlcť sa, słe. tólći se, sch. tńći se ros rn' '
eKтúся, br. таучúся,
Źródłosłów: *tęglo. por. o tej samej budowie w różnych znaczeniach poi. ciągło 'żelazna część pługa łącząca go z orczykiem’, dial. i daw. 'sprzężaj, para koni albo wołów’, kasz. cigło 'dyszel’, cz. tåhlo 'strojni soućast ve tvaru tyce к рřeпášeпí pohybu’, sch. teglo lina holowrnicza\ bg. теглó 'ciężar; cierpienie', ros. hist. тяглó 'powinności, pogłowne’. — Derywat od *tęgnęti (zob. s.v. tągnęt) utworzony za pomocą sufiksu *-/o.
tągnųt
v., inf.
ciągnąć, przyciągać, rozciągać, zmierzać, posuwać się
Źródłosłów: *tęgnęti, *tęgne(ts), *tęgne(tö) na (giglə z dn., zob. s.v. gigľə), *tęgne(tö) perky, *tęgne(tn) (ťhope z dn.), *tęgne(U) to (to z dn.), *tęgne(ts) vmu, *tęgne(ts) veχ (veχ z dn.): poi. ciągnąć, ciągnę Tcu sobie z siłą zbliżać, przysuwać do siebie, wlec za sobą coś ciężkiego; zmierzać, posuwać się (zwykle gromadnie) , w podobnych znaczeniach kasz. cignęc, cigńe, dl. śĕgnuś, śěgnu, gł. ćahnyć, ćahnu, ćehnje, cz. tahnouti, iáЬпщ sła. tiahnut, tiahne, ros. тянуть, тяну, тянешь, ukr. тягти
. , _ 833
тягнути, тягну, тягнеш, br цяги '
tąst'ü
nfl.
smutno, przykro
Źródłosłów: Hężbko: poi ciężko 'z dużym obciążeniem; г trudem- smutno, przykro kasz. cązko 'ts.’, dl. iěifo 'ciężko, trudn“! gł. cezko ts. , cz. tezko ts. sła. ťazko ts.’, słe. teżko fts.’,sch. tesko ts. , tesko тепг Ъiađa mi, bg. тéжкo 'ciężko ważnie’, lud. тежкó Ъiađa’, ros. тяжко 'ciężko, trudno,’przykro , ukr. ШЯ7ЛCKO ts. , br. цяжка fts.’ — Derywat przysłówkowy od *tęzbkö (o przymiotniku tym zob. Meillet, Et., s. 327; Vaillant, RES, IX, s. 8; Sławski, Słownik et., I, s. 102; Vasmer, REW, III, s. 166-7, z dalszą bibliografią).
te-don
nfl.
do roboty, do czynienia
Źródłosłów: Pożyczka przejęta w postaci niezmienionej z dn., por. lüneb. tou, w formie zredukowanej te fzu, donn ‘tun ( uc ,
Źródłosłów: Prawdopodobnie późna pożyczka z dn., por. śrdn. tale Dohle’, dem. taleke, talke, z czego następnie tceleke =* *to- ləke tölke tĕlke, które ostatecznie stało się podstawą dla połab. telkə, zob. Hinze, ZfSl, XVIII, s. 597-604. Sufiks -kə powstał przez kontaminację dn. -ke z rodzimym -kə *-ka. Zaświadczona jest też forma bezsufiksalna teťə (zob. s.v.). Inaczej Rost (s. 39, przyp. 11), Polański (MZ, S. 127, 130), Polański — Sehnert (PED, s. 150, 152), którzy rekonstruują połab. formę z samogłoską zaokrągloną (tj. tölkə, tötz itd.). Przeniesienie znaczenia z kawki na sowę tłumaczy Rost (l.c.) tym, że w podaniach ludowych sowy i kawki uważane są za przepowiednię nieszczęścia i stąd łatwo mogą ulec skojarzeniu.
tel'ă
n., f.
sowa
Źródłosłów: Derywacja wsteczna od telkə (|| tilkə), zob. s.v.
teplă
adi.
ciepły
Źródłosłów: *teploje do *teplö(jb) || toph(jb): poi. ciepły, kasz. cepH, dł. śopły, gł. ćopły, cz. teply, sła. teply, słe. tópel, tópla, sch. töpao, topla, scs. por. teplostb, bg. тóпъл, maced. топол, ros. тёплый, тпèпл, тепла, ukr. тéплий, br. цёплы. — Forma tepls jest starsza od *toph, która powstała pod wpływem
Źródłosłów: *teta: poi. ciotka 'siostra matki lub ojca’, ciota 'augm. od ciotka; czarownica, wiedźma’, stpol. ciotka też Ttrewna’, kasz. cota 'czarownica, wiedźma’, cotka 'ciotka’, dł. śota 'ciotka’, gł. ćeta ts.’, cz. teta ts.’, sła. teta ts.’, słe. teta ts.’, sch. tetka, teta ts.’, scs. tetska ts.’, bg. тéтa, тéтка ts.’, maced. mema ts.’, ros. тётя, тетка ts.’, ukr. тгтка ts.’, br. цётка ts.’, z odpowiedników pozasłow. por. lit. teta ts.’. — Wyraz dziecięcy, podobnie jak babə, mamə.
tetăną
n., n.
młody kuzyn, młoda kuzynka
Źródłosłów: *tetěnę: dł. śeśene, śeśeńeśa 'das kleine Geschwisterkind (sowohl Mädchen wie Knabe)’, stcz. tetmata Icuzyni’ (u Husa, zob. Machek, ES, s. 443), por. też gł. ćetowc ‘kuzyn, brat cioteczny’. Derywat od *tetěns (a ten z kolei od *teta jak *sestrĕm od *sestra) utworzony za pomocą sufiksu *-£, *-ęte,
por. z innym sufiksem w podobnej funkcji *sestrěnbcb (poi. siostrzeniec, stcz. sestrěnec itd.).
Źródłosłów: *telętjeje, *telętjeje męsbje: poi. cielęcy, kasz. celąći || celĕći, dł. śelecy, gł. ćelacy, cz. teleci, sła. teľaci, słe. telęćji, sch. telećt, ros. телячий, ukr. телячий, br. цялячы. — Derywat przymiotnikowy od *telę, *telęte (zob. s.v. tilą) utworzony za pomocą sufiksu *-jb, jak np. *govęďjb 'bydlęcy’ od *go- vędo 'bydlę’. Podstawą derywacji jest temat *telęt~. O sufiksie ”(b)jb w tej funkcji zob. Vaillant, GC, ГV, s. 429-30.
Źródłosłów: *tleśce(ts) do * tleskati: cz. tleskati, tleskåm klaskać, bić brawo’, tlesknouti "klasnąć’, sła. ilieskať klasnąć’,^ tlesk-
nńť "klasnąć’, słe. tleskati, tleskam Schnalzen; klatschen, dok. tleskniti, tlesknem. — Dźwiękonaśladowcze, por. o podobnej budowie i w podobnym znaczeniu z innymi spo głos ami na
głosowymi *pleskati, *kleskati (poi. daw. i ’
Pleskåti, sch. pljeskati, scs. pleskati, ros. плескат ^ kleskać "klaskać’, ros. клёскатъ Ц плескать
to
nfl.
do tego, nadto, w dodatku
Źródłosłów: Z dn. to ad v., praep., praef. 'zu, hinzu, dazu, wozu’.
Źródłosłów: Derywat feminatywny od tobhc (zob. s.v.), utworzony za pomocą sufiksu -b *-faz;
toik
n., m.
tłuszcz
Źródłosłów: *tuks: poi. tuk Tłuszcz wytopiony; szpik kostny’ (cze- chizm, zob. Brückner, SE, s. 583), pomor. tuk Tett, Speck’, dł. tuk Ts.’, gł. tuk Ts.’, cz. tuk Tłuszcz: szpik kostny’, sła. tuk Ts.’, sch. dial. tuk Tłuszcz’, cs. tuks Ts.’, bg. тук "Schmalz, Fettaugen (auf d. Suppe)’ (Weigand), ros. тук "nawóz mineralny’, przestarz. Tłuszcz’, ukr. тук "ts.’, br. тук "ts.’, z odpowiedników pozasłow. por. lit. tåukas Tettstückchen’, także "uterus’, łot. tåuks Tett, feist’, stprus. taukis "Schmalz’.
tok
nfl.
tak, tak bardzo
Źródłosłów:
tol
n., m.
cal
Źródłosłów: Z dn. toll 'Zoll’.
tom
nfl.
tam
Źródłosłów: *tamo, *sĕmo a tamo, *tamo per tamo, sch. tamo, dl. tam, gł. tam, cz. tam, sła. tam, S_eá ’тaмУi гпамo, ros. scs. tamo, bg. там, lud. tez m >
там, ukr. там, br. там. O podobnej budowie por. *kamo (zob. s.v. kom).
Źródłosłów: Pożyczka z dn., por. śrdn. tom Turm, Gefängniß’, dn. bremeń. tom Ts.’;
tornail'ă
n., f.
tarnina, morwa
Źródłosłów: *tfnulja: słe. tmulja Tarnina’; por. od tego samego rdzenia i w tym samym znaczeniu, ale o innej budowie poi. tarnina, dł. tamka, gł. tomićel, tom(y)ćel, cz. tmka, sła. tmka, sch.
trnjina, bg. трéнка, maced. трнина, трненка, ros. терн, ukr. тéрен.
Źródłosłów: Deminutivum od torn (zob. s.v.), utworzone za pomocą fik u *-ka,
tort'üvă
adi.
turecki
Źródłosłów: Derywat przymiotnikowy od Tork i -l
utworzony za pomocą produktywnego
*-oje. Całe wyrażenie jest kalką dn. Тогк-арр’I Sfe\
tozage
n., f.
obietnica
Źródłosłów: Pożyczka z niem. Zusage, przy czym wn. zu- zastąpiono dn. prefiksem to-.
töfle
n., pl.
pantofle
Źródłosłów: Późna pożyczka z dn. TSffel, 1>“tofff
törĕ
adi.
drugi
Źródłosłów: *V5torsjb, *na vstorsjb: poi. przestarz. wtóry, pomor. vtóri\ stdł. waltory (według Muki z wutory pod wpływem łac. alter), gł. wutory, scs. vötors, bg. emópu, ros. второй. — Prawdopodobnie z pierwotnego *vbtors, por. stind. vitara- 'weiter führend’, awest. vitara- Tveiter’, zob. Vasmer, REW, I, s. 232 (z dalszą bibliografią). — Połab. törĕ jest jednym z rzadkich przykładów na zanik *5 w pierwszej sylabie. — Tu też II. törĕ (zob. s.v.).
törĕ
n., m.
wtorek
Źródłosłów: Substantywizowany liczebnik porządkowy, zob. s.v. I. törĕ; podobna substantywizacja zaszła też w cz. utery 'wtorek’. — Od tego samego liczebnika nazwę wtorku utworzono też w innych językach słowiańskich, por. poi. wtorek, kasz. vtörk, dł. waltork, gł. wutora, sła. utorok, słe. vtorek, sch. utormk, scs. vstorbniks, bg. вторник, maced. вторник, ros. вторник, ukr. втóрок, br. аутóрак.
tų
pron.
ten
Źródłosłów: *Uпъ, *iъпъ samzjb, *ta, *to, *na to, *pers to, *za to) *too0 *рeгз togo, *pers togo (er z dn.), *tę, *tyjĕ — do *í3, *ц ĄqI słe. ta, tS, to, scs. ts, ta, to, strus.^s, ta, to, w innych językach
slow. z rozmaitymi rozszerzeniami, poi. ten, ta, to, dł. ten, ta to. gł. tón, ta, to, cz. ten, ta, to, sła. ten, ta, to, sch. tåj, tå, to. ros. тот, ma, то, ukr. тот, тпотá, тотé, br. moj, тáя, móe, z odpowiedników pozasłow. por. lit. tås, tå f., bt. tas'
ta, stind. ta-.
tųcnü
nfl.
pochmurno
Źródłosłów: *tęćbrio — derywat od tęća (zob «и .
za pomocą sufiksu *~ьпo;
Źródłosłów: Z śrdn. truwen 'trauen, vertrauen, Glauben schenken , einer (einem) die Ehe geloben, heiraten’, por. też ndn. cop e ren, ehelich verbinden, zusammengeben ;
tråst
n., f.
grzebień tkacki, przybijaczka
Źródłosłów: *trdstb, *trösti: pol. treść To, o czym się mówi; istota (czegoś); substancja wypełniająca coś, zawartość’, stpol. treść, trześć 'trzcina; przedmiot o różnym przeznaczeniu zrobiony z łodygi trzciny bądź taki, którego jest ona częścią; wyciąg z czegoś, ekstrakt’, pomor. tresc Inhalt, Wesentliches’, dł. treść, tresći Ttohr, Spule; die Zunge beim Dudelsack, Dudel- sackpfeifenstück aus Rohr’, cz. tresi, tresti 'esencja, ekstrakt’, przen. 'treść’, sła. trsť, trsti 'trzcina’, słe. trst, trsta 'Schilfrohr’, sch. trst, trsti 'trzcina’, scs. trbstb f. Hohr, Rohrstab, Schreibfeder’, bg. тръст f. 'trzcina’, ros. трость, mpócmu laska’, przestarz. 'trzcina’, ukr. rząd. трость, mpócmu Ts.’, z odpowiedników pozasłow. por. lit. truśis f. 'trzcina’, łot. trusis Ts.; sitowie’; pierwotne znaczenie 'trzcina’, z tego 'przedmioty o różnym przeznaczeniu zrobione z trzciny’.
Źródłosłów: ?rastinatz *tröstenbcb: deminutivum z sufiksem *’ stlnatz C. por. o podobnej budowie påtinəc. ~eпьсь od *trestb,
trąsĕ
v., ninf.
trząść
Źródłosłów:
trebĕ
n., pl.
Boże Narodzenie
Źródłosłów: *terby, *vs terby: stcz. tŕeba 'ofiara’, słe. tręba 'Säuberung’, scs. trĕba 'Opfer’, strus. tereba 'ofiara’; tu też prawdopodobnie
poi trzeba 'jest konieczne, należy’, dł. tŕeba ts. , gł. trjeba ts.’, cz. ‘tŕeba ts.’, sła. treba ts.’, sch. trijeba ts.’. — Może ten sam rdzeń, co w *terbiti trzebić, karczować’ (zob. s.v. tribĕ), рГZу czvro punktem wyjścia w rozwoju znaczeniowym mogło być ^karczowanie’, a z tego fpraca potrzebna, konieczna' —► 'potrzeba, konieczność’ — 'czyszczenie^ -* czyszczenie ofiarne’ 'ofiara, modły’ —r 'dzień modłow, święta ,
trepoi
n., pl.
schody
Źródłosłów: Z śrdn. treppe Treppe, (Stufen)leiter’; pożyczka ta prawdopodobnie zastąpiła jakieś rodzime plurale tantum (w rodzaju poi. schody)
tribaikă
n., m.
grabiarz, ten, co grabi
Źródłosłów: derywat z sufiksem *-ika od *terbiti o pierwotnym znaczeniu czyścić’, zob. s.v. tribĕ',
Źródłosłów: Otręba: poi. trąba "dęty, blaszany instrument muzyczny’, w tym samym podstawowym znaczeniu kasz. tręba, dł. tśuba, gł. truba, cz. trouba, sła. trńba, słe. tręba, sch. trüba, bg. тръбá, ros. труба, ukr. труба, br. трубá, strus. truba; poza tym rzeczownik ten używany jest w poszczególnych językach słow. w dodatkowych znaczeniach, przede wszystkim Tura, rolka, rura kominowa, bela płótna’; w znaczeniu Tnotek pakuł’ (‘ein Wickel Werg’) poza połabszczyzną występuje tylko gwarowo w dł.; wyłącznie Ъeia płótna’ znaczy maced. траба. — Pożyczka z stwn. trumba Trompete’ lub śrłac. trumba Ts.’, zob. Kiparsky, GLG, s. 267, Brückner, ES, s. 575, Vasmer, REW, III, s. 142. W połabskim wyraz zapewne znaczył także Trąba’, ponieważ zaświadczony jest derywat trębĕ Trąbi’, znaczenie to nie zostało jednak zarejestrowane.
trüvĕ
adi.
wierny
Źródłosłów: Późna pożyczka z dn. truwe Treu’, por. lüneb. tru Ts.’;
Źródłosłów: *topah, *topanoje — 2aDisv л2 ‘
konieczność takiej rekonstrukcji teso ľľ“^'6 wsiaz4^ na
łab. (por też z przedrostkiem W Wu po-
prawdopodobnie innowacja połab L, VyicPatlY- jest to językach słow. występują formy kontv^1““' * рoгoś1aЫ niugację na »-iii, *-jp; pol. topić tovit ?lerwotn^ k°-
w płynne przez ogrzewanie, roztapiać’ w“?1“ Ыo staie
dl.lopiś, topim Ъeiгeп; Rauch und Staub verurTa^Äie' ptc, tepi palie w piecu’, cz. topili, topim 'ts.’ đЫ W • -.
sła.. íоргí, topi 'roztapiać’, słe. topili, topim 'wärmen schmel' zen , sch. topiti, topim 'roztapiać’, bg. mon*, гаопúш ’ts.’. mt ced. monu ts. , ros. топúтъ, топлю 'ts.; palić w piecu’ ukr. monumu, топлю fts.’,br. тапíць 'roztapiać’; oboczność *-ati *-tii jest jednak znana w językach słow., zob. s.v. ťaytait || taitait. Rdzeń ten sam, co w *tepłъ (zob. s.v. teplə). zob. Vasmer, III, s. 120 (z dalszą bibliografią), Vaillant, GC, III s. 252, 416.
Źródłosłów: Nomen agentis na -щкэ±= *-ika od tvorzĕ (zob. s.v.)
tvorzĕ
v., ninf.
straszyć
Źródłosłów: Wbrew
Schleicher (s. 179) uwa^a/w^raZ+Z^:ľJ?cCh. ütvara fGe-
Rostowi (s. 156, przyp. 9)> jpl*odrzucając możliwość
spensť i cz. tvåŕiti se 'sich gebärden °“0’y został od
źródła dn., wyraz najprawdopodo *4(ts). Punktem
dn. twarg *Zwerg’;
t'abă
n., f.
duch
Źródłosłów: Etymologia niejasna. Rost (s. 113, przyp. 20) wiąże z scs. kobb 'wróżenie’, natomiast Brückner (ZfslPh, VII, s. 48) zestawia ze stcz. koba Tcruk’ (o słow. wyrazie kobb zob. Vasmer, REW, I, s. 584 i Trubacev, Voprosy Slavjanskogo Jazykozna- nija, vyp. 4, Leningrad, 1959, s. 138-9). Do etymologii Rosta nawiązuje Olesch (Thesaurus, III, s. 1196), a za nim Vin- cenz (WWS, s. 283-92 oraz Gedenkschrift für Olesch, s. 41- 57). Olesch sprowadza połab. wyraz do *ksba/*koba. Połab. ťabə nie może jednak pochodzić ani z *koba, ani z *ksba, albowiem pierwotne *koba musiałoby się rozwinąć w ťübə, natomiast *ksba w kåbə (por. np. *kobyla ťübålə, *ksto kåtu). Tymczasem systematyczne zapisy w źródłach w sposób niedwuznaczny*wskazują na brzmienie ťabə, względnie ťåbə. Transkrypcja ťabə sugerowałaby jakąś pożyczkę z niem. (por. s.v.v. ťaďo, ťaděl, ťarl, ťasåj,), natomiast formę ťåbə należałoby wyprowadzać z *tbba (por. ťamə^= Hьта). Niestety, nie udało się do tej pory znaleźć ewentualnego źródła zapożyczenia w niemieckim, ani odpowiedników w innych językach słow. sprowadzających się do *tbba. — Forma przymiotnika sjętə (^= *svętaja) wskazuje na rodzaj żeński tego rzeczownika.
Źródłosłów: kyjansćińa (prawdopodobnie z *kyjamćina), por. poi. kijanko, deszczułka z rączką używana do prania bielizny; rybka głowacz’, dial. też laska’, cz. kyjanka 'drewniana palka, kij’, stcz. kyjenice "kij, maczuga’, sła. kyjanica 'ts.’, dł. kijańca kijanka do obijania lnu’, gł. kijeńca ts.’.
t'arl
n., m.
osobnik, facet, chłop, człowiek
Źródłosłów: Z śrdn. kerl 'Mann’;
t'asåi
n., f.
dom
Źródłosłów: Pożyczka z dn., por. westfal. kåse f. 'Kotten, schlechtes Haus ; w dolnoniemieckim często zachodzi wymiana a || e (por. sage II sege itp.), za podstawę więc tu trzeba przyjąć kese
Źródłosłów: кихагьпiсa: sch. Hhamica Tcuchnia’, por. także o podob-
v} M-ffT n Innyľ Z,na:czeili’1 sk. kuhamica, кúШпка TCochloffel . - Derywat od t aVχor utworzony za pümocą su-
nksu -тiщсэ — -mca; w pozostałych językach słow. w tym
znaczeniu występują formy sprowadzające się do *kuχmja,
*kuχynja,
Źródłosłów: *kuricě — nazwa od danin w drobiu, które składali nowi mieszkańcy przyłączani do wsi zamkniętej (ťay.raice, ťayrĕce to po niemiecku Hühnerdorf)’, rdzeń kur- (zob. s.v. tayrą), sufiks -icĕ.
t'auråi
adi.
kury
Źródłosłów: *kury plur. do *kura: poi. kura 'ptak domowy z rzędu kuraków, gallina; samica takiego ptaka’, kasz. kura 'ts.’, dł. fcura gallina , kury pi. Tcoguty i ich samice’, gł. dial. kura 'gallina według Pfuhla zwykle tylko kury pi. Tcoguty i ich samice > stcz. kury, kury ts.’, dziś dial. kura 'gallina’, sła. kura s. , kury koguty i ich samice’, słe. kura 'gallina’, ros. куры •koguty i ich samice’, курица 'gallina’, ukr. кури loguty i ich samice , dial. кýрa 'gallina’, br. куры koguty i ich samice’, dial. фа И курá gallina’. - рГЙW
t'aurą
n., n.
kurczę, kurczątko
Źródłosłów: _ 4urę.._* gęsbjtje kur? »brpti: stpol. kürzt, brżęcia, kasz. kurą, kureca, dł. kure, kureśa, gł. kurjo, kurjeća. cz. kure, kurete, sła. kura, kuraťa. sch. dial. kure, kurtta, cs. kurę, ku- ręte, strus. kurę, plur. kuręta, ros. dial. куря. ukr. dial. куря, куряти, por. też słe. kure, küreta kura\ — Derywat od *kura (zob. s.v. t ayraj), utworzony za pomocą właściwego nazwom młodych istot sufiksu -ęt-, por. svainą, vomą.
Źródłosłów: *kdjanica (U *kyjanica): dł. kijańca kijanka do obijania lnu, wałek do maglowania’, gł. kijeńca kijanka do lnu, do prania, maczuga’, stcz. kyjenicĕ kij, maczuga’. Rdzeń ten sam, co w ťajəncajńə (zob. s.v.).
t'ėlain
n., m.
łono
Źródłosłów: *kdim: pol. klin ‘proste drewni górze, uży-
rzędzie, zaostrzone u dołu, a rozszerzające się
wane do rozszczepiania drzewa, kamieni, cuneus; kawałek ziemi, materiału itp. w kształcie trójkąta’, stpol. też 'poła szaty’, dial. łono; szeroko rozpostarty fartuch, podołek’, kasz. klin łono, miejsce na udach osoby siedzącej; klin do rozłupywania’, dl. klin 'cuneus; łono’, gł. klin 'ts; kawał pola, materiału, chleba’, cz. klin ‘ts.’, sła. klin 'cuneus; wielki gwóźdź’, słe. klin 'cuneus; kołek drewniany, gwóźdź’, sch. kľin 'ts., kawałek pola, materiału’, bg. клин ‘ts.’, maced. клин 'ts.’, ros. клин fcuneus; przedmiot podobny kształtem’, ukr. клин 'ts.’, br. клин 'cuneus’.
t'ėnad'ain'ă
n., f.
szlachcianka, pani
Źródłosłów: *ksnęgynja — z pierwotnego *ksnęgynji: poi. przestarz. ksieni (±= *księgini) 'przełożona klasztoru żeńskiego, przeorysza’, dł. kněni Tlerrin, Gutsherrin; Gebieterin; Frau, Madame’, gł. knjeni 'pani, władczyni’, stcz. knieni księżna; zakonnica; żona księdza’, dziś arch. knĕni, knini księżna’, słe. kneginja 'Gräfin, Fürstin’, sch. kneginja 'księżna’, ros. княгиня 'ts.’, ukr. княгиня 'ts.’, br. княггня 'ts.’. — Derywat od *ksnęgd (=ł *kdnęp>, zob. s.v. ťenąg), jak *6ogyni od *bog5,
t'ėnąʒ
n., m.
król, szlachcic, junkier
Źródłosłów: *kmęgb (^. *ktntgs) *perdc ктца, *ЬщSē, *kmęń-. poi
kstądz duchowny chrześcijański, sacerdos', stpol. też ыL wodz , kasz. ksn sacerdos’, dl. knĕz ^an, właściciel ziemski’ proboszcz , gl. knjez 'pan, dziedzic; duchowny, proboszcz’’ cz. knez Zapian, duchowny’, stcz. też 'władca, książę, pan’’ sla. kńaz 'sacerdos’, słe. knęz 'Graf, Fürst’, sch. knĕz 'KЦ™’ władca’, scs. ksnęgb || kznęp, Türst, Herrscher, Oberster, Statthalter’, bg. dawne шез 'wielki starosta w płn.-zach. Bułgarii’ (Sławski, SE, III, s. 264), maced. тез książę’, ros. князь, князя fts.’, ukr. князь, князя 'ts.’, br. князь, князя fts.’. — Pożyczka z germ. *kuningaz, por. niem. König ктói’
t'ėnąʒ
n., m.
księżyc
Źródłosłów: *kmęgb (zob. s.v. I. fěnąg); pierwotne znaczenie Ttsiążę, pan, władca’, znaczenie 'księżyc’ rozwinęło się. w u
z wielką czcią, jaką tej planecie okazywali Słowianie , por. podobny rozwój znaczęmoj
też w polskim: księżyc Najbliższy naturalny 277-8'
lunaS pierwotnie isyn
t'ėnązĕ
adi.
szlacheckie, pańskie
Źródłosłów: *kmęźeje do *kvnęźbjv. poi. księży 'należący do księdza, dotyczący księdza’, stpol. też w znaczeniu pierwotnym książęcy’, kasz. ksąźi Tcsięży’, gł. knjeii ‘pański’, stcz. кпéžг książęcy, księży’, słe. knęzji książęcy’, sch. dawne кпêž ‘ts.’, scs. kznęzb ‘ts.’, ros. княжий || княжóй ‘ts.’, ukr. княжий Ts.’, br. княжы ‘ts.’. — Derywat przymiotnikowy od *bnęgb (zob. s.v. I. ťěnag) utworzony za pomocą posesywnego sufiksu
t'ėnązĕ l'ųdü
n., n.
królestwo
Źródłosłów: Dosłownie ‘(cała) królewska ziemia’ kalka niem. Königreich.
Źródłosłów: *kssenb: poi. ksieniec (±= *кбśeпьсь — pierwotne dem. od *кśśeпь) Vnętrzności ryby’, stpol. też ‘część żołądka zwierząt przeżuwających’, przen. w ogóle ‘żołądek, brzuch’ (Sławski, SE, III, s. 270), kasz. ksěń ‘żołądek; pęcherz pławny u ryb’,
ros. dial. ксень Vątroba rybia; ikra miętusa jako przyprawa do
zupy’ (Vasmer, REW, III, s. 675-6), strus. kseni pl. ‘mleczko samca np. jesiotra, bieługi’ (Sławski, I.e.).
Lehr-Spławiński, SO, V, s. 370-1).
t'icer
n., m.
kosz, więcerz, kaszerz
Źródłosłów: Pożyczka, por śrdn kessel Meines Handnetz zum Fisch fang, Käscher stmarch. keizer 'ein an einem halbkrei förmigen Rahm befindliches Netz zum Herausnehmen der Fische ;
Źródłosłów: Deminutivum od ficer (zob. s.v.), utworzone za pomocą
sufiksu -əki
t'irbe
n., pl.
żłób, drabinka żłobowa
Źródłosłów: Z śrdn. kribbe f. TCrippe5; obok kribbe istniała zapewne forma z przestawionym r (metateza r jest zjawiskiem częsty^ w dn., zob. Polański, MZ, s. 95-6, 134), która stała się bezpośrednim źródłem dla wyrazu połab.; forma pluralna może pod wpływem wypartego wyrazu rodzimego kontynuującego ps. *ĕsli pi.
t'irnă
n., f.
maślnica
Źródłosłów: Z śrdn. kerne f. 'Gefäß, in dem gebuttert wird’;
Źródłosłów: *кoЫь, *kofatĕ — z sufiksem *-5tb do *kolti, *kolję (por. poi. kłuć ‘przebijać czymś ostrym’, w podobnych znaczemac klojś, gł. kłóć, cz. klåti, sła. klať, słe. klah, sch. *a^cs_‘ klati, bg. кóля, ros. колоть, ukr. колоти, br. ciu tego sufiksu w językach słow. zob. Vaillant, ’ ’ •
t'ölă
n., pl.
wóz, fura
Źródłosłów: *kola: stcz. kola, słe. kola, sch. kola, scs. kola, bg. колá, maced. кола. — Forma pluralna od *kolo (zob. s.v. ťölü || ťülü)‘, w podstawowym znaczeniu Svoz, kareta’ występuje w językach słow. także oboczna postać kolesa, zob. Sławski,
t'ölăsenă
n., f.
wóz
Źródłosłów: Чoiевепа, *gnojenaja kolesena - dokładnych odpowie diuków brak ale por. w tym samym znaczeniu o podXei budowie cz. kolesna ‘rodzaj dwukołowego wozu’ sch yľ„ 4 W, stsch. ШeSпiсa 'wóz;, ros. reg.
przewozema belek, desek itp.’
t'ölü
n., n.
koło
Źródłosłów: *kolo: pol. koło Tcrąg; koło wozu; część mechanizmu czy pojazdu w kształcie kręgu’, w stpol. też ‘narzędzie tortur’, kasz. koło Tcoło pojazdu; krąg; rower’, dł. kolaso, dial. kóleso ^s.’, gł. koło Tcoło np. wozu; krąg’, koleso
t'önåi
n., f.
konewka, dzban
Źródłosłów: *kony (gen. *kori5ve): poi. konew fduże naczynie do noszenia i przechowywania płynów’, w tym samym znaczeniu cz. konev, lud. konva, sła. konva, dial. kanva, słe. konva, ros. dial. конóвъ, ukr. кгнва.
t'önăr
n., m.
pasterz koni
Źródłosłów: *konarb: stpol. konarz 'człowiek przynależny do ludności służebnej, obsługujący konie książęce’ (dziś tylko nazwa miejscowa Konary, zob. Taszycki, SO, XIII, s. 121-6, Sławski, SE,
s. 420-1), bg. dial. конáр 'pasterz koni’. — Sufiks *-aгь dodany wprost do rdzenia jak w stpol. kostarz 'gracz w kości’, świnarz 'świnopas’ (zob. Sławski, I.e.). — Por. też nowsze formy, oparte na wyrazie *konjb: poi. koniarz 'amator koni; człowiek handlujący końmi’, dł. kóńar 'ts.; pasterz koni’, gł. konjer Ts.’, cz. konar Ts.’, sła. koniar 'ts.’, słe. konjår 'ts.’, sch. konjår 'ts.’, bg. коняр 'ts.’.
Źródłosłów: Zakończenie -ikə niezupełnie jasne; prawdopodobnie
w wyniku jakiegoś przekształcenia z *konnvöka: poi. konewka
‘naczynie do podlewania roślin’, por. także dial. wielkop. ko-
newica (z nieregularnym e), ros. кóновка Kanne’ (Vasmer,
REW, I, s. 614), ukr. конгвка Ttonewka, wiadro’, br. кóнaýкa
Źródłosłów: {önvajcə s. nom. sg. f. dzbanek’: Tgoneweicia 'Kriiglein’ H, Tjöneweicia B, Dgönewåitzia Bl5 Tgoneweicia B .
котiбViсQ. poi. dial. wielkop. koriewica, cz. konvice, sła. konvica. — Derywat od *kony, *komve (zob. s.v. ťönåj), utworzony za pomocą sufiksu *-гсa.
t'öraistĕ
n., n.
porost
Źródłosłów: *кoгišсe: derywat od *kora utworzony za pomocą produktywnego w połabskim sufiksu *-гśсe -ajstĕ, por. mesajste, ťüsajstě. — W zabytkach połabskich brak kontynuanta pierwotnego *kom: poi. kora Wierzchnia powłoka drzewa’, w tym samym podstawowym znaczeniu cz. kura, sła. kora, ros. корá, ukr. корá, br. кара (o etymologii tego słow. wyrazu zob. Sławski, SE, II, s. 471-2).
t'öråitcă
n., f.
korytka (dla pszczół)
Źródłosłów: *korytbca do *korytbce: dł. kóryśco Tutterbank, Futter- lade; kleiner Futtertrog, kleine Krippe; grosse Rattenfalle’, cz. korytce Tnale koryto’ (Kott), słe. koritce m. in. Tdeiner Trog’, ros. корытце Tiorytko’. — Deminutivum od * koryto (zob. s.v. iöråjte), utworzone za pomocą sufiksu *-ьсe, pl. *-ьсa (o funkcjach tego sufiksu zob. Sławski, ZSP, 1, s. 101).
t'öråitĕ
n., n.
koryto, niecka
Źródłosłów: koryto, *pektbnoje koryto: pol. koryto ‘podłużne naczynie zwykle drewniane (pierwotnie z wydrążonego pnia drzewa, później także zbite z desek), służące do różnych celów, np. do pojenia i karmienia zwierząt domowych, do przechowywania i przenoszenia materiałów sypkich i płynów’, łożysko rzeki’, dial. także ‘dzieża, niecka’, ‘jar, parów, rów’, w podobnych znaczeniach we wszystkich językach słow.: kasz. koreto, dł. koryto, gł. korto, cz. koryto, sła. koryto, słe. korito, sch. kórito, cs. koryto, bg. Koрúтo, maced. Kopumo, ros. корыто, ukr. Kopńmo, br. карыта. — Pierwotne nomen instrumenti z sufiksem -(y)to od rdzenia *kor- (zob. s.v. ťöraiste), zob. Sławski, SE, II, s. 502-4 (z dalszą bibliografią).
Źródłosłów: *кoгъсъ: poi. korzec, korca ‘dawna miara objętości ciał sypkich (zmiennej wielkości zależnie od okolicy); miara ciężaru, około 100 kg’, ‘duże naczynie z kory lub pnia w postaci beczki, którym mierzono’ (dziś dial.), stpol. też ‘miara ciał płynnych; korytko, skrzynka na obwodzie koła młyńskiego’, w podobnych znaczeniach kasz. korc, dł. kórc, gł. kórc, cz. korec, korce, stcz. koŕec, korce, sła. korec, korca, słe. kórec, korca, scs. когьсь, ros. dial. корéц, корцá, ukr. кóрець, br. кóрац. ~~~ Prawdopodobnie pierwotne deminutivum od słabo zaświadczonego *kors (por. scs. kórz ‘miara pszenicy’, poi. dial. dwü
t'örin - f Öтi'ё gg j
kory mięsa dwa koryta , por. też strus. korb 'kora’); znaczenie pierwotne: 'naczynie z kory służące do czerpania lub do mierzenia’;
t'örin
n., m.
korzeń
Źródłosłów: *кoгeпъ: poi. korzeń, kasz. korěń, dł. kóreń, gł. korjeń, cz. koŕen, sła. koreń, słe. koręn, sch. körijen, dial. czak. koren, scs. korerib, korene, bg. кóрен, maced. корен, ros. корень, корня, ukr. кóрiнь, кóрен, br. кóрань, кóраня. — Ps. *korę, *korene 'część rośliny wrośnięta zwykle w ziemię; dolna część, podstawa; początek, źródło; ród’ (zob. Sławski, SE, II, s. 509-10 z dalszą bibliografią); postać korę zaświadczona jest w strus., śrbg. i w cs. (redakcji serbskiej). — Jeśli zapisy połab. zawierające au, eu nie są wynikiem jakiejś niedokładności, to oboczna postać í'aцгiп sprowadza się do niejasnego (wtórnego) *кuгeпь.
t'ört'ĕ
n., f.
warząchew, czerpaczka
Źródłosłów: *korsky, *korskę> do *кoгбкa: poi. korka (dem. od kora,
Linde), cz. kurka 'skórka chleba’, ukr. dial. кгрка || кóрка ‘łyżka’ (Żelechowski), ros. кóрка “kora; skórka; skorupa; okładka’. — Pierwotne dem. do *kora (zob. s.v. ťörajste), por.
innej budowie stpol. korzkiew, korzkwi 'czerpak do nabierania wody, zaprawy murarskiej^, kasz. kórk ev, köŕkvi duża drewniana łyżka, warząchew’ (pierwotny temat na *-«-), z odpowiedników pozasłow. por. łot. karaute łyżka’
Źródłosłów: *kostzka, *kostzkę: poi. kostka "dem. od kość; sześcian, Ptytka kwadratowa; wystająca nad stjawem skokowym część kości piszczelowej’, kasz. kostka "kostka wystająca nad stadem skokowym’, dł. kostka || kóska "dem.; kość palca; kostka
do gry’, gł. kostka || koska 'dem.; ość rybia; kostka do gry’, Cz. kustka 'dem. od kosť, kostka Tcostka (np. cukru, do gry)’, sła. kostka fdem.; pestka’, słe. kęcka ^kostka (np. cukru, do gry)’, sch. kocka 'ts.; los’, bg. dial. кóска *kość’, maced. коска 'ts.- ość rybia; pestka’, ros. dial. кóстка 'dem.’, кóска 'ts.; pestka’, ukr. кгстка Tcość; kostka (do gry, u nogi)’, br. кóстка Ъość’!
t'östråi
n., pl.
ości u kłosa, wąsy, kolce
Źródłosłów: *kostry do *kostra: poi. reg. wsch. kostra 'paździerze’, cz. kostrn 'szkielet’, sła. kostra 'ts.’, ros. костра 'paździerze; stokłosa’, ukr. dial. кастрá || костра Tcostrzewa’, sch. kośtra 'okoń’ (cytuję za Sławskim, SE, II, s. 533).
t'ötåi
n., f.
kot, kotka
Źródłosłów: *koty, * kotwy — prawdopodobnie (przynajmniej pierwotnie) forma rodzaju żeńskiego od *kotö 'drapieżne zwierzę domowe, Felis domestica’ (por. poi. kot Ts.’, kasz. kot Ts.’, dł. kót kocur’, cz. dial. kot Ts.’, sła. dial. kot Ts.’, ros. кот Ts.’, ukr. кiт 'ts., kot’, br. кот 'ts.’); w połabskim wyparła ona formę *kots, formy kontynuujące pierwotną deklinację na *-ü były w połabskim dobrze reprezentowane, zob. Lehr-Spławiński, Gram. poł., s. 179-81 oraz Polański, MZ, s. 48-50. — Forma fem. w znaczeniu *kot (samiec i samica)’ występuje też w innych językach słow.: poi. dial. śląs. i sporad. stpol. koczka (zob. Sławski, SE, II, s. 322), dł. kócka, gł. kóćka, cz. kocka, sła. kocka, ros. кóшка, ukr. кгшка, br. кóшка (o etymologii tego
Źródłosłów: *kobylska: poi. kobyłka, kasz. kobiłka, gł. kobyłka, cz. koli łka sła. kobyłka, bg. dial. кобúлка, maced. кобилка, ros. юбúлка, ukr. кобúлка, br. кабúлка. — Dem. od * kobyla (zob. v ťübåh), oprócz znaczenia deminutywnego wyraz ten w poszczególnych językach słow. rozwinął także wiele innych, zob.
t'übĕr
n., m.
kołdra, łóżko, poduszka
Źródłosłów: *koberö II *кoЬъг5: stpol. kobierz 'tkanina służąca do przykrycia ściany, łóżka, podłogi, narzuta, dywan’, stcz. kober 'cienki płaszcz’, sch. dial. kajk. kober 'derka’, normalne sch. guber 'nakrycie na łóżko, wełniana derka’, bg. гýбер 'kobierzec’, maced. губер 'ts.’, ros. ковёр Tcobierzec, dywan’, ukr. rząd. ковéр fts.’, dial. też 'derka, koc’, strus. кoVьгъ, ko- vers Tcobierzec’, por. też formacje sufiksalne poi. kobierzec 'ozdobna tkanina jednostronna, dywan’, cz. koberec 'ts.’, stcz. koberec 'ts.’, sła. koberec 'ts.’. — Wahania fonetyczne: zach. kober, płd. guber, wsch. ковер wskazują na niewątpliwą pożyczkę, zob. Sławski, SE, II, s. 298-300 (z dalszą bibliografią).
Źródłosłów: *kopriva (lub * kropiva, zob. Vasmer, REW, I, s. Ü55-656): stpol. koprzywa i z przestawką pokrzywa, poi. współczesne pokrzywa, pomot. kuopŕəva, dł. kopśiwa, gł. kopŕiwa, cz. kopŕiva, sła. dial. koprva (Kalał), słe. kopriva || kropiva, sch. kopriva, serb.-cs. kropiva, kopriva, bg. копрúвa, ros. крапива, ukr. кротгúвa, br. крапiвá, strus. kropiva.
t'üsaistĕ
n., n.
drzewce kosy, kosisko
Źródłosłów: *kosiśce: kasz. kosĕśće, dł. kósyśćo, gł. kosyśćo, cz. kosiśtĕ, słe. kosiśće, sch. kósTśte, por. też uкг. косúщe augmentati- vum od Tiosa’, poi. kosisko 'drzewce kosy’ (w stpol. też aug- mentativum od kosa), gł. kosysko 'wielka albo zła kosa’, cz. dial. moraw. kosisko 'drzewce kosy’, sła. kosisko 'ts.’, dial. też 'zła kosa; miejsce, gdzie się kosi’, ros. косовище 'drzewce kosy’, ukr. dial. косовище rts.’. — Derywat od *kosa (zob. s.v. ťösə) utworzony za pomocą sufiksu *-išče || *-isko, zob. Sławski, SE, II, s. 523-4 (z dalszą bibliografią).